Biondo, Flavio (White, Jeffrey A. ed.): Regio tertia. Latina in "Italia Illustrata", Liber II goerz

2019-05-15

Biondo, Flavio (White, Jeffrey A. ed.) Regio tertia. Latina in "Italia Illustrata", Liber II 2005 / 1474
Albunea (river) Gallicano nel Lazio Antium Lavinium Laterium Poli Pontecorvo Artena Arretium Castel Savello Vestini Cora Via Appia Tagliacozzo Ad Aquas Salvias Cantalupo in Sabina Albanus M. Fundanus L. Caecubus Ager Interamna Lirenas Cales Fumone Nomentum Rocca di Papa San Prospero Sinues(s)a/Sinope Il Tondo, Zagarolo Labico Amasenus (river) Magliano De'Marsi Atina Via Nomentana Treba Pandataria (island) Caelius Mons Privernum Sambuci Civitella Roveto Bovianum Gavignano Ceccano Circeii 1 Arco di Druso e Germanico, Spoleto Numicus (river) Afilae Aqua Virgo Itri Patrica Pomptinae Paludes Aletrium Nemi Antemnae Latium Vicovaro Torrice Verulae Tarracina(e)/Anxur Pereto Campania Sacriportus Grottaferrata Sermoneta Collepardo Praeneste San Vito Romano Anticoli Corrado Pofi Castel Gandolfo Supino Maenza Civita Pupinia Goriano Sicoli Spigno Saturnia Inferiore Aricia Fiuggi Suessula Ardea Setia Fundi Albanus L. Gerano Via Salaria Alife Trasacco Lucullo Marino Via Tiburtina Praetentura Italiae et Alpium Tyrrhenum/Inferum Mare Brundisium/Brentesion Frusino Pontia Fregellae Veii Ceprano Praetorio Sicilia (island) Roiate Cerreto Laziale Serrone di Bove Nemorensis L. Ferentinum Genzano di Roma Via Latina Castellone, Doganella di Ninfa Alba Longa? Alba Longa?, Castel Gandolfo Genua Marruvium Colchis Cassino Ufens (river) Samnium Astura Labicum Minturnae Sgurgola Genazzano Rocca di Mezzo Vatican Amyclae Aphrodisias/Aphrodisia Avezzano Nettuno Paliano Bovillae Filettino Liris/Clanis (river) Fidenae Ostia Crustumerium Valmontone Umbria Pisoniano Lautulae Pantheon Casilinum Capua Gabii Ripi Piglio Hernici Trivigliano Scurcola Marsicana Forum Romanum Regillus? L. Ponte S. Antonio, San Gregorio da Sassola Ciciliano Fratte Tusculum Tusculum, Tuscolo, Monte Porzio Catone Tiberis (river) Frascati Satura eadem Stura Paludes Ponte Corvo, Benevento Sonnino Roma Caelanum Formiae Castrimoenium, Marino Riofreddo Tibur Lanuvium Ad Rubiconem Ponte Mammolo Gallicano Signia Speluncae Anio (river) Saracinesco Algidus M. Acuto Sublaqueum Vazi Sarra Roccasecca Arsoli Anagnia Algidus Olevano Romano Morolo Colonna Ap(p)enninus M. Fucinus L. Beneventum/Maleventum Gorga Forum Appii Caieta Velitrae Fregellanum Fregellanum, Ceprano

Downloaded from https://recogito.pelagios.org/

plain fountain river aquaeduct settlement church villa temple monastery road castle

LIBER II. Regio tertia. Latina Finis Etruriaenicht in Latium ad Tiberim nos perducens Romam ordine describendam offerebat. Sed cum id anno ante quarto tribus libris IV Eugenio Romano pontifici celeberrimo inscriptis sub Romae instauratae titulo effecerimus , urbem ipsam relinquentes , regionem in qua est Latinam novo volumine describemus. Huius regionis vocabuli causam Vergilius in VIII ponit his versibus : ` primus ab aetherio venit Saturnus Olympo, arma Iovis fugiens et regnis exsul ademptis . ' ` Is genus indocile ac dispersum montibus altis composuit legesque dedit . ' ` Latiumque vocari maluit , his quoniam latuisset tutus in oris . ' Servius autem grammaticus , Vergilium in VII exponens , populos proprie Latinos appellatos dicit eos qui intererant Albani montis viscerationi . Quos quidem Latinos tanto amore Romanam gentem prosecutos fuisse videmus ut Livius libro LXXII enumeratis Italiaenicht in Latium populis qui Bello Sociali defecerunt a Romanis , dicat auxilia Latini nominis et exterarum gentium missa populo Romano . Hanc autem regionem , aetatis nostrae ac superiorum aliquot saeculorum morem ( licet absurdum ) secuti , Campaniam et Maritimam appellabimus . Et quidem Campaniam scimus dictam fuisse a priscis regionem quae est circa Capuam , scimusque Latii appellationem a principio pauciora complexam fuisse iis quae nunc Campaniae et Maritimae vocabulo comprehenduntur . Sed contra videmus Strabonem Cretensem , qui Tiberii Augusti temporibus floruit , ponere in Geographia fines Latinorum maritimam regionem ab ostiis Tiberinis ad Sitanum sinum , in quo fuit Sinuessa , urbs maritima , et in mediterraneis Aborigines , Rutilos , Volscos , Hernicos , Aequicolos , Marsos et eos qui proximum Marsis incolunt Apenninum usque ad veteris Campaniae terminos . Unde peritissimum hunc vetustatis scriptorem et simul Plinium ( qui ab eo sumpsit ) secuturi , eam Latinorum regionem nostrae nunc Campaniae et Maritimae cogimur applicare . Nec satis scio si in nostra Latina regione rebus praesentibus ita satis potero facere sicut Livii Patavini , Divi Augusti , Vergilii , Strabonis , et Plinii adiumento vetustissimis satisfaciam , quamquam non est eo in flore nunc quo priscis temporibus fuit , adeo ut per eius oppida Hadrianum imperatorem gloriosissimum , dictatorem , aedilem , et duumvirum fuisse scribat Aelius Spartianus . Ut ergo a maritimis incipiamus : Ostiam urbem condidit mare inter et Tiberim Ancus Marcius , quamquam Servius grammaticus , in Vergilii VII , dicit exitum Tiberis naturalem non esse , nisi circa Ostiam ubi primum Aeneas castra constituit - cum postea in agro Lavino castra fecerit ingentia , quorum vestigia suis temporibus viderentur . Describit vero eam Strabo importuosam propter alluviones Tiberis . Oportuisseque dicit tunc adhiberi scapharum copiam quae ministeriis servirent , et onera exciperent , ac rursus onerarent ut levatae naves facilius flumen attingerent . Ea enim tempestate Romanus portus non erat , quem postea Claudius fecit . Tiberiusque imperator tunc primum Antii portum , Strabonis temporibus inchoabat . Unde , haec legens scribensque , in eam venio considerationem , quae prudentes quosque debet attentos et vigiles reddere ut rebus humanis parum confidant , non potuisse scilicet imperatorum Romanorum , et quidem potentissimorum , profusionem opum et adhibitam diligentiam efficere quin Ostiae civitatis , Antiatisque et urbis et portus , ac Romani item portus opera paucioribus annis mille integra permanserint et quin eadem , quae prius fuerat , Ostiae annis iam quingentis manserit importuositas . Primam calamitatem passa est Ostia Cinnae et Marii temporibus , cum scribat Livius libro LXXIX Cinnam et Marium quatuor exercitibus , ex quibus duo Q. Sertorio et duo Carboni dati sunt , urbem circumsedisse , Ostiam coloniam expugnasse ac crudeliter diripuisse . Habuitque aliquando Ostia ingentia aedificia , quorum nullum nunc exstat vestigium . Flavius Eutropius scribit Aurelianum Augustum coepisse fundare Ostiae forum nominis sui ad mare , in quo postea praetorium publicum fuit constitutum . Nec omittendum duximus eam optimos habuisse melones , ex quibus decem aliquando Clodium Albinum imperatorem unica cibatione inter multa alia comedisse scribit Iulius Capitolinus . Et quia aerem semper habuit ut in maritimis habitatoribus gravem , sacrosancta lege populi Romani vacationem militiae et publicorum munerum habuit , quam vacationem Livius XXVII scribit sub adventum Hasdrubalis in ItaliamNicht in Latium fuisse ad dies XXX suspensam ut plures milites res publica haberet . Urbem Ostiam , cum a Saracenis fuisset destructa , Leo IV pontifex Romanus instauratam Corsis replevit . Et tam diu destructa ac derelicta mansit ut nihil sit reliquiarum praeter turrim quam celebris famae pontifex Romanus Martinus V in urbis Romae potius quam in ostiorum Tiberis et portus custodiam aedificari curavit . Post Ostium Antium est , Romana colonianicht in Latium , de qua Livius in VIII : ` Antium nova colonia missa ' . ` Naves inde longae abductae interdictumque mare . ' Et infra : ` naves Antiatum partim in navalia Romae subductae , partim incensae rostrisque earum suggestum in Foro exstructum adornari placuit , Rostraque id templum appellatum . ' Eam urbem Strabo dicit ab Ostia distantem stadiis ducentis sexaginta fuisse temporibus suis aedificatam super rupe ab imperatoribus Tiberio , Druso , et Germanico ad otium relaxationemque laborum civilium , et additas fuisse aedes multas magnificentissimi operis , cum antea Antiates praedae studium cum Tyrrhenis commune haberent - quamvis Romanis subiecti essent . Unde Alexander Epirotas , et postea Demetrius successor , captivos praedones remittentes Romanis dixerunt dono eis dare corpora propter illam quam cum Graecis haberent cognationem , indignum tamen ducere viros ipsos et simul Italiaenicht in Latium imperare et myoparones ad piraticam emittere . Fuit autem in Antiatum foro Castoris et Pollucis templum , quos servatores sues nominabant : haec a Strabone . Sed Horatius uoluisse videtur Fortunam ab Antiatibus in primis fuisse cultam , his versibus ad Fortunam scriptis : ` O Diva gratum quae regis Antium , potens vel imo tollere de gradu mortale corpus vel superbos vertere funeribus triumphos . ' Livius autem libro LXXX scribit Cinnam et Marium expugnasse Antium . Et videmus Suetonium ac alios scribere Neronem postea tam insanis molibus exstruxisse et portum et urbem Antiatum ut non modo aerarium sed Romanum quoque imperium pecuniis exhauserit , effodiendisque postea thesauris ita applicuisse animum ut mentitos per singula mathematicos hariolosque nihilominus sectaretur . Habuitque Antium ( sicut supra de Ostia diximus ) sacrosanctam a publicis muneribus vacationem , quae pariter eodem tempore est suspensa . Urbem vero Antiatum nunc esse nullam , sed in mari , in litore , in nemoribus mirandas exstare ruinas vidimus . Neptunium autem , oppidum in Antii vestigiorum angulo aedificatum , novam et iucundam in re parva considerationem efficit . Mirarique soleo nullam eius rei , quam cum orbe condito originem habuisse oportuit , fieri a Plinio mentionem : alitur eius oppidi populus non exiguus piscatione , aucupio , et venatu , quod Antiatum olim ager ( ut Strabo innuit ) , tunc segetis vinique feracissimus , nunc a Civita Indivina Prosperi Columnae cardinalis oppido in maris litora duodeviginti miliarium latitudine silvis obtegitur . Neque enim est haec Lavinia , prima Aeneae urbs , cuius incolis postea ob Aeneae memoriam bello Latino Romani pepercerunt . Sicut Livius VIII libro sic scribit : ` Laviniis civitas data sacraque sua reddita , cum eo ut aedes lucusque Sospitae Iunonis communis Laviniis cum populo Romano esset . ' Quin potius Lanuvium a quo Murenarum gens Romae praeclara fluxit quodque omnibus paene in vetustis Romanorum monumentis celebre habetur . Sed ad Neptunium . Mare saxosum , vel potius glareosum , pisces quidem multos atque optimos habet . Venationem vero amplissimae ut usquam silvae apris capreisque abundantem praebent . Aucupium quoque duplex est , eiusque tempora sunt diversa . Nam , cum ad prima veris signa hirundines et simul cum ipsis coturnices (a sono vocis nunc ` qualeae ' dictae) transmisso Mari Infero in ItaliamNicht in Latium redeunt , omnia Antiatum quondam litorum supercilia passuum quinque milibus Neptunienses contiguis retibus complent . Sedensque unusquisque in fundi proprii et magno pretio comparati loco ad particulam retium propriam venientes noctu coturnices fistula illicit . Et cum turmatim illae retibus intricentur , si aliqua de longissimo volatu fessa extra rete in sabulum ceciderit , eam auceps manu percipit . Fuisseque audivimus intra mensem unum , quo continuatur aucupium dies aliquot , in quorum singulis centum huiusmodi avicularum milia capta sint . De ipsis vero coturnicibus sic habet Plinius : ` Coturnices ante semper adveniunt quam grues . ' ` Parva avis , et cum ad nos pervenit terrestris potius quam sublimis , advolat non sine periculo navigantium : ' ` cum appropinquavere terris , quippe velis saepe incidunt , et hoc semper noctu , merguntque navigia . ' ` Austro non volant , humido scilicet et graviore vento , aura tamen vehi volunt propter pondus corporum viresque parvas . ' Et infra : in Campania primum veris principio multiplicare conspiciuntur priusquam venisse sciantur . Aliud item in Antiate agro est aucupium per autumnum . Palumbes cum mari transvolato ItaliamNicht in Latium relicturae sunt , aliquamdiu in nemoribus Antiatum commorantur . Quare peritissimi Neptunienses retia quam maxima in id aucupii magno parata impendio suspendunt . Exinde palumbes quascumque longo tractu viderint congregatas in arboribus considere , iactu lapidis et clamore territas , in aera volare compellunt . Dumque aves in magnum coactas numerum advolando , tensis retium insidiis viderint supereminere , contorta funda parvum lapidem , vel natura album vel gypso delinitum , maximo emittunt crepitu . Quo territae bombo palumbes , ut accipitres ( ` Chiluones ' a Plinio appellatos ) , quibus nunc ` falchonibus ' est nomen , quas in lapide bomboque fundae timent , declinando serventur , terrae quam possunt volatu rapidius appropinquant , sicque amentes in retia se praecipitant . De palumbis Plinius dicit eas quotannis advolare mari in Veliternum agrum , qui quidem ager Antiati continet . Et alibi scribit : ` post hirundines , sturnos , turdos abeunt palumbes , sed quonam incertum . ' ` Hirundines vero in propinqua abeunt apricos secutae montium recessus . ' Ex aucupio palumbarum Romanus nostri temporis populus nuptias et convivia maiori ex parte parat . Melioris namque saporis et nutrimenti hae parvae quam aliae sunt palumbes . In medio duarum quas descripsimus maritimarum urbium Ardeam ponit Strabo , Rutilorum olim habitationem , stadiis circiter septem a mari recedentem , et dicit prope eam fuisse Aphrodisium ubi panagyrim Latini agerent . Idque Plinius appellat lucum Iovis Indigetis , cui propinquus est amnis Numicus . Vergilius autem libro septimo sic habet : ` audacis Rutili ad muros , quam dicitur urbem Acrisioneis Danae fundasse colonis , praecipiti delata Noto . ' ` Locus Ardea quondam dictus avis et nunc magnum manet Ardea nomen . ' Et infra : ` quinque adeo , magna positis incudibus , urbes tela novant : ' ` Atina potens , Tiburque superbum , Ardea , Crustumeri , et turrigerae Antemnae . ' Et Servius , Vergilii septimo , dicit : ` Hyginus , ab augurio avium , Ardeam . ' ` Et Ovidius , improprie ac fabulose , incensam ab Hannibale Ardeam et in hanc avem esse conversam . ' Item Servius , eodem libro , verbum exponens ` Sacranae acies ' : ` dicunt quendam Corybantem venisse ad ItaliamNicht in Latium et tenuisse loca quae nunc UrbiUmschreibung fuer Rom vicina sunt , et ideo populos Sacranos appellatos : ' ` nam sacrati sunt matri deorum Corybantes . ' ` Alii Sacranas acies Ardeatum volunt , qui aliquando , cum pestilentia laborarent , ver sacrum voverunt : ' ` unde Sacrani sunt dicti . ' Dicit Plinius Ardeam fuisse conditam a Danae , Persei matre . Fuitque Ardea una ex duodeviginti coloniis quae , dum Hannibal magis urgeret Romanos , militiam et collationem tributorum detractaverunt . Id vero oppidum , raro habitatum colono , nunc Iacobus Columna possidet , quod Leone Romano pontifice , sicut coniicio , nominis ordine secundo ornatum fuit . Numicus vero fluvius , quem Strabo dicit propinquum esse Ardeae , a Vergilio sic celebratur in septimo : ` et fontis vada sacra Numici . ' . Et infra : ` fontis stagna Numici . ' Super quo Servius : ` Ista iam ab incolis discuntur , quod ait `` stagna '' verum est . ' ` Nam Numicus ante ingens fluvius fuit in quo repertum est cadaver Aeneae et consecratum . ' ` Post , paulatim decrescens , in fontem redactus est , qui ipse sacratus est : ' ` Vestae enim libari non nisi de hoc fluvio licebat . ' Post Antium est quinto miliario Astura Antonii Columnae arx mari circumdata , prope quam Astures fuere vetustissimi , de quibus Vergilius : ` Astur equo fidens . ' Ad quam parum feliciter divertit M. Cicero Antonii gladios fugiens : evasurus tamen , si coeptam ibi navigationem continuasset . Pari item infelicitate ad eandem Asturam se de fuga contulit Conradinus Henrici filius , quem genitor Fredericus secundus imperator , Siciliaenicht in Latium rex , in carcere mori coegerat . Rex enim Petrus Arrago insulam Trinacriamnicht in Latium , Constantiae uxori suae hereditario iure avi sui Frederici superius dicti debitam , armis ceperat . Conradinusque Carolum primum Andegavensem ita posse Neapolitano regno pellere confisus ( sicut ilium Arrago Trinacrianicht in Latium expulerat ) , apud Beneventum infauste conflixerat . Unico sociatus comite , fugiens Asturae interceptus , ad Carolumque perductus , tam detestando quam semper alias regibus et praestantibus insueto principibus more exemploque securi publice est percussus . Deinceps est Circeius mons magna parte mari circumdatus , in quo Circen fabulae perhibent habitasse . Habuit vero is mons Strabonis aetate urbem ( ut dicit ) parvam et Circes templum ac Minervae antra , dicitque monstrari consuevisse quandam Ulixis phialem . Servius , in Vergilii septimo , super ` Circeae raduntur litora terrae ' : ` Mons est , ante insula fuit . ' ` Paludibus enim a continenti separabatur , quas exclusit limus de Albanis montibus fluens , et dicebatur `` Aeaeus '' ab errore transeuntium quo homines mutabantur in feras . ' De qua re beatus Aurelius Augustinus , dum Dei civitatem aedificat , sic habet : ` Varro astruit Circen socios Ulyxis mutasse in bestias . ' Et infra : ` Nam de mulieribus malis artibus imbutis , et nos , dum essemus in Italianicht in Latium , audiebamus talia de quadam regione illarum partium : ' ` mulieres imbutas his malis artibus in caseo dare solere ( quibus possent sive vellent ) viatoribus unde in iumenta verterentur necessariaque comportarent . ' ` Post quae perfuncta opera iterum ad se redirent . ' ` Nec tamen in eis mentem fieri bestialem sed rationalem humanamque servari . ' In hoc monte oppidum fuit quod et Circeium dictum est , Liviusque utrumque Circeios appellat . Sed nos in Romanae ecclesiae gestis rebus , praesertim Gelasii secundi temporibus , ad annum salutis millesimum centesimum et vigesimum , saepe legimus in Circeio monte fuisse arcem Circeiam , omnium quas Romana ecclesia ubique haberet munitissimam , quae afflictis Romanae ecclesiae rebus auxilio saepe fuit . Nunc ad eius montis radices oppidum est Sanctae Felicitatis . Fluvium , qui proxime illabitur , Storacem Strabo , Plinius Nymphaeum vocat , super quo hi Formium fuisse dicunt oppidum . Deinceps est perpetuum mare . Et in mediterranea regione porrigitur campus Pontinus , quam regionem totam vetustissimis et multis ante conditam Urbem temporibus Ausones habitarunt , qui etiam CampanumSollte sein Campania pleiades:991350 - wird aber hier nicht angeboten habebant agrum . Unde ItaliamNicht in Latium Ausoniam et Ausonium pelagus vocitatum fuisse Strabo asserit . Post Ausones fuerunt Osci , quibus etiam Campania erat communis . Et denique omnia fuerunt Latinorum usque ad Sinuessam . Sed quicquid Strabo hic habeat , Plinius sic dicit : ` Mirum est quod de hac re tradere hominum notitiae possumus . ' ` Theophrastus , qui primus externorum aliqua de Romanis diligentius scripsit ( nam Theopompus , ante quem nemo mentionem habuit , urbem tantummodo a Gallis captam dixit , Clitarchus ab eo proximus legationem tantum ad Alexandrum missam ) , hic iam et plusquam fama Circeiorum insulae mensuram posuit stadia octuaginta ( milia ) , eo volumine quod scribit Nicodoro Atheniensium magistratu , qui fuit urbis nostrae quadringentesimo quadragesimo anno . ' ` Quicquid vero terrarum est , praeter decem milia passuum ambitus , annexum insulae post eum annum accessit Italiaenicht in Latium . ' ` Aliud miraculum : ' ` a Circeis palus Pontina est , quem locum XXIIII urbium fuisse Mucianus ter cos. prodidit . ' ` Deinde flumen Aufentum supra quod Terracina oppidum , Volscorum lingua Anxur dictum , ubi fuere Amyclae a serpentibus deletae . ' Repetii a Strabone Plinioque vetustissima , quae et ipsi a vetustissimis acceperunt . Livius vero , XLVI , scribit Pontinas paludes a Cornelio Cethego cos. , cui ea provincia obvenerat , siccatas . Agrumque ex his factum , a campis Pontinis ad Terracinensem agrum stadia centum fuisse tradit Strabo , cum nostri octo passuum milia nunc computent . Terracinae etiam nunc adiacet paludis Pontinae pars , quam paludem faciunt amnes duo , e quibus maior Aufens appellatus , apud Terracinam olim via Appia Mare Inferum attingebat . Terracinam dicit Livius , cum fuisset a Romanis direpta , causam dedisse solutioni stipendii militaris : ` Fabius (quod maxime petebatur) ad Anxur oppugnandum sine ulla populatione accessit . ' ` Anxur fuit , quae Terracinae nunc sunt , urbs prona in paludes et ab ea parte oppugnationem ostendit . ' ` Circummissae quatuor cohortes cum C. Servilio Ahala , cum imminentem urbi collem cepissent , loco altiore ( qua nullum erat praesidium ) ingenti clamore ac tumultu moenia invasere . ' ` Pronuntiatum ne quis praeter armatos violaretur . ' ` Reliquam omnem multitudinem voluntariam exuit armis , quorum ad duo milia quingenti vivi capiuntur . ' ` A cetera praeda Fabius militem abstinuit . ' ` Postea , ubi venerunt tribuni , oppidum vetere fortuna opulentum tres exercitus diripuere . ' ` Cuius praedae gratia factum est ut stipendium miles tunc primum acciperet , cum ante id tempus de suo quisque munere eo functus esset . ' Octavo autem libro Livius habet : ` Cohors una , cum haud procul Anxur esset , ad Lautulas saltu angusto inter mare et montes consedit . ' Et Servius septimo Vergilii super verbo , ` Circeiumque iugum ' , dicit : ` circa hunc tractum Campaniae colebatur puer Iuppiter , qui Anxurus dicebatur quasi axiros , id est sine novacula , quod barbam numquam rasisset et colebatur etiam Iuno virgo quae Feronia dicebatur . ' Est autem fons iuxta Terracinam qui aliquando dictus est ` Anxur ' . Et infra Servius : ` Haud longe a Terracina oppidum est Satura , et eius cognominis fluvius Ufens ( quem Vergilius significat angustum esse ) , qui inter valles serpens mare petat . ' Suetonius Tranquillus in Vita Tiberii imperatoris scribit : ` iuxta Terracinam , in loco cui Praetorio nomen est , cenante eo , complura et ingentia saxa fortuitu superne delapsa sunt . ' ` Multisque amicorum et ministrorum elisis , praeter spem evasit . ' Terracinae etiam casu theatri viginti hominum milia per Tiberii imperatoris tempora interiisse scribit idem Tranquillus . Qui , inferius vitam Neronis scribens , dicit eum immanissimae insatiabilisque crudelitatis imperatorem optasse similem cladem suis quoque temporibus accidere , ut eius calamitatis memoria suum quoque imperium faceret posteris memorabile . Aelius Spartianus in Vita Hadriani dicit Palmam consularem virum Hadriani insidiatorem , Terracinae interfectum fuisse . Idemque Aelius scribit Antoni(n)um Pium instaurasse Terracinensem portum . Et Livius libro XXVI dicit Anxurinam coloniam habuisse sacrosanctam vacationem , quae adventu Hasdrubalis sit suspensa . Libro autem XXI dicit Minucium a Fabio Maximo dictatore missum ad firmandum saltum , qui sub Terracina imminet mari , ne Hannibal per viam Appiam in agrum Romanum iret praedatum . Lucanus autem , accessum Caesaris primum post leges ad Rubiconemnicht in Latium transgressas describens , sic dicit : ` Et iam praecipites superaverat Anxuris arces et qua Pontinas via dividit uda paludes . ' De Anxure sic habet Martialis coquus poeta , ad Faustinum : ` O nemus , o fontes , solidumque madentis harenae litus , et aequoreis splendidus Anxur aquis . ' Et ad Frontinum : ` Anxuris aequorei placidos , Frontine , recessus . ' Servius grammaticus Vergilii versum libri IX Aeneidos , ` tacitis regnavit Amyclis ' , exponens , sic habet : ` Inter Caietam et Terracinam oppidum est constitutum a Laconibus , qui comites Castoris et Pollucis fuerunt et ab Amyclis , provinciae Laconiaenicht in Latium civitate . ' ` Hi secundum sectam Pythagoream a caede omnium animalium abstinuerunt adeo ut natos in vicinis paludibus serpentes occidere nollent - a quibus interempti sunt . ' Aliter : ` cum frequenter nuntiaretur hostes adfuturos et inani terrore civitas quassaretur , lege caverunt ne quis hostes nuntiaret adfuturos . ' ` Postea , cum vere venirent hostes , nullo nuntiante , deleti sunt . ' ` Et sic Amyclae silentio periere , unde Vergilius appellavit eas tacitas et Lucilius satiricus : ' ` mihi necesse est loqui , nam scio Amyclas tacendo periisse . ' Solum Terracinae dicit Strabo intus attingere Formias , Minturnas , et Sinuessam . Addiditque venientes a Brundisionicht in Latium Romam prope Terracinam attingere fossam plenam in multis locis palustribus et fluvialibus aquis , propinquam viae Appiae , et navigari nocte maxime , quandoque interdiu , eosque qui ad vesperam intrant mane egredi . Deinceps haberi Formias , Laconicumnicht in Latium aedificium , quae antea ` Hormiae ' diceba(n)tur - a bono portu , quem Lacones euormon dicunt . Eam urbem amoenissimi situs , in qua Cicero Formianam habuit villam , Saraceni ad annum salutis octingentesimum quinquagesimum sextum destruxerunt , et tunc , Erasmi martyris reliquiis Caietam translatis , datus est Caietanae ecclesiae a Gregorio IV Romano pontifice primus episcopus . Servius tamen in VII dicit Iunonem virginem aliquando dictam fuisse ` Formiam ' : unde locus apud quem colebatur sit dictus . Livius in VIII : ` Formianis , quod per fines eorum tuta pacataque semper fuisset via , civitas sine suffragiis data . ' Additque praedictis Strabo dehinc incipere sinum Gaietae sic a Laconibus nominatum , quod concava omnia ` Gaieta ' illi appellant . Et tamen Strabo consentit Caietam scribere quosdam a nutrice Aeneae fuisse dictam , sicut Vergilius , septimi principio : ` tu quoque litoribus nostris , Aeneia nutrix , aeternam moriens famam , Caieta , dedisti . ' Sed licet Caietae sinus arxque Celebris et pervetustae fuerint famae , ea tamen non fuit civitas priusquam Formias ( ut supra ostendimus ) destruxerunt Saraceni . Distat vero a Terracina arx ( ut Strabo ) et ( ut nunc est ) civitas Caieta stadiis centum , quae nunc viginti milia computantur . Portum Caieta eo in sinu habuit semper optimum , quem tamen Aelius Spartianus ab Antonino Pio magnis exstructionibus instauratum scribit . Et Faustinam eius uxorem scribit idem Aelius condiciones sibi et nauticas et gladiatorias Caietae elegisse . Primaque est ea in via civitas Fundana decimo a Terracina miliario , de qua Livius libro VIII : ` Fundanis , quod per fines eorum tuta pacataque semper fuisset via , civitas sine suffragio data . ' Et infra : ` Fundanus Vitrubius Bacchus , Privernis se ducem rebellionis exhibens , Romanos compulit ut Lucium Papirium cos. in eos mitterent . ' ` Fusi Privernates . ' ` Plautius alter cos. in Fundanos ducebat . ' ` Ingredienti fines senatus Fundanus occurrit : ' ` negare se pro Vitrubio sectamque eius secutis precatum venisse , sed pro Fundano populo , quem extra culpam belli esse ipse Vitrubius indicasset , cum receptaculum fugae Privernum habuit , non patriam Fundos . ' ` Cos. collaudatis Fundanis eis pepercit . ' Fundanorum vina Martialis coquus innuit non esse talia quae inveteranda sint : ` Haec Fundana tulit felix autumnus opima . ' ` Expressit mustum consul , et ipse bibet . ' Euntibusque a Fundis Formias sinistrorsum est Villa oppidum , a quo Galba imperator originem duxit . Dextrorsumque est lacus Fundanus . Inde Itrum quinto miliario , quae civitas Lemurnarum fuit , de qua Horatius : ` tandem defessi Lemurnarum venimus urbem . ' Et altero item quinto , sed extra viam Appiam , est Caieta . Ea autem decem milia passuum viam habent silicibus Romano veteri modo stratam inter arduos celsosque montes - sed viti , olea , arborumque consitionibus amoenissimos . Et secundum litus marisque undas a Terracina petitur turris Sancti AnastasiiWhite: Torre Anastasia , deinde oppidum Spelunca appellatum , ubi dicit Strabo speluncas patere ingentes , quae habitationes magnas speciosasque exciperent . Post speluncas in litore est Caieta , a qua nunc urbe ad TraiectumWhite: Traetto ( sive Lirim ) fluvium , nunc GaurianumWhite: Garigliano appellatum , milibus decem terra est omnium - non solum Italiaenicht in Latium , sed orbis totius - amoenissima , quod , fontibus ibi scatentibus , aquae passim lucidissimae citrangulis arantiisque ( ut nostri citrea appellant ) consita interfluunt irrigantque loca . Praecipuusque fons decimo post primam scaturiginem passu molas versat plurimas vico celebri pulcherrimoque circumdatas . Per quae loca Scipionem Laeliumque conchas et umbilicos legisse Cicero indicat in secundo De oratore : ` Laelius et Scipio semper adinvicem rusticari tuncque mirabiliter repuerascere erant soliti , cum rus ex urbe tamquam e vinculis evolassent , et ad Caietam Laurentumque conchas et umbilicos legere consuevissent , et ad omnem animi remissionem ludumque descenderent . ' Quo quidem in decem milium spatio HerculaneaVia Herculanea nicht in Gazetteers fuit via , omnium quas RomanumRomanum Imperium nicht in Latium ubique habuit imperium amoenissima . De qua Cicero oratione In legem agrariam Rulli secunda sic habet : ` accedent salicta ad Minturnas . ' ` Adiungitur et illa via vendibilis HerculaneaVia Herculanea nicht in Gazetteers multarum deliciarum et magnae pecuniae . ' Suntque deinceps Castellonum oppidum et Honoratum villaWhite: Castellonorato , quam Honoratus , Fundorum comes , speciosissimam aedificavit . In conspectu autem speluncarum , quas ad Caietae sinum esse diximus , sunt propositae in pelago insulae duae : Pandana et Pontia , sicut Livius IX libro dicit , colonia a Romanis deducta . Eas dicit Strabo parvas , sed pulchre habitatas inter se parum , sed a continent ducentis quinquaginta stadiis distare . Fuerunt vero hae insulae post Strabonis tempera multorum martyrum et Christi confessorum exsilio decoratae . Sinum Caietanum tangit Caecubus mons vini praestantia celeber , et Caecubum , civitas Fundorum , in via Appia . Haec autem omnia loca boni vini copiam habere dicit Strabo . Et Plinius : ` Caecubae vites in Pontinis paludibus madent . ' Vestusta est autem utraque civitas et suo quaeque ornata fuit Romano pontifice , Caieta secundo Gelasio , Funda Sotere , patre Concordio . Sed iam limites attingimus nostrae huius Latinae regionis : Sinuessam et Liris sive GaurianiWhite: Garigliano ostia , et maritimam absolvimus oram . Et tamen priusquam ad mediterraneam redeamus , ea docebimus quae Liris ad sinistram in regione Latina habet . Supra TraiectumWhite: Traetto oppidum , tribus milibus passuum a mari distans , est Liri contiguum Speninum castellum . A quo distant octo milia passus Fractae , totidem a Ponte Corvo semotae , quod oppidum Fregellas fuisse ostendimus superius . Aliis item octo miliaribus abest Ceparanum nobile oppidum . Reliqua ad fontem Liris proximius accedentia in Vestinorum Samnitiumque partibus dicentur . In mediterraneo autem Latinorum solo frequentes fuere urbes infinitaque paene oppida et castella , ex quibus auctor est Plinius quinquaginta tres populos sine vestigiis interiisse . Hac autem describenda mediterranea regione modum hactenus in aliis servatum a fluviorum ostiis fontibusque et discursu servare nequibimus . Sed alium certius facturum satis , qui in nulla reperiatur alia Italiaenicht in Latium regione , tenebimus : viis incedendo tribus , Appia , Latina , Tiburtina , quae inter se diversae ad Lirim amnem et Sinuessam Caietamque perducunt . Nec tamen certiore gradu ita per singulas pedem figere poterimus quin delabi et aberrare videamur - quod quidem necessitas faciet , cum viae alicubi dirutis pontibus aversae , alicubi ut penitus ignorentur omnino sint perditae . Igitur Roma nunc petentibus Terracinam iter , est primum duodecimo miliario Marinum , quod non absurde Marianam villam fuisse ut credam facit proxima L. Murenae villa semi etiam integra , et praedium Portium vulgo notum . Eademque Lucii Murenae villa , priscum nunc quoque retinens nomen , credere nos hactenus fecit aut Marinum ( si ea non fuerat , ut diximus , Mariana villa ) aut Zagarolum , novi nominis oppidum , sed , ut ruinae indicant , vetustum fuisse Lanuvium , ex quo vetustissimo et celebratissimi nominis municipio UrbiUmschreibung Urbs propinquo Murenas patricios et consulares viros originem duxisse Cicero in oratione Pro L. Murena affirmat . Nuper autem in oppido quod corrupte ` Civita Indivina ' appellatur , a Prospero Columna cardinale possesso , lapis repertus est litteris inscriptus maiusculis , quae Lanuvium illud oppidum esse ostendunt . A Marino autem octavo miliario sunt Velitrae , civitas vetusta , de qua Livius in octavo : ` In Veliternos veteres cives , quod toties rebellassent , graviter saevitum , et muri deiecti , et senatus inde abductus , iussique trans Tiberim habitare . ' ` In agrum senatorum coloni missi , quibus ascriptis speciem antiquae frequentiae Velitrae receperunt . ' Estque ea civitas , cum aliter vetustate sua , tum ea ratione notissima , quod Octavii Caesaris Augusti progenitores inde originem habuere . Quintoque ab ea miliario ad sinistram distat vetustissimi nominis oppidum Cora , ab uno trium fratrum condita , quorum alius Tibur aedificavit , alius monti proximo Catillo cognomen dedit . De quo Vergilius in VII : ` Tum gemini fratres Tiburtia moenia linquunt , fratris Tiburti dictam cognomine gentem , Catillusque acerque Corax , Argiva iuventus . ' Deinceps a Velitris recto itinere institute est quarto decimo miliario oppidum Sarmineta . Et tertio absunt ` Aquae Foetidae ' , ad quas palus incipit Terracinam usque ( non minus nunc quam Strabonis aetate consueverit ) navigabilis , quam locorum vicinitatem Martialis coquus poeta indicat his versibus : ` O nemus , o Fontes , solidumque madentis harenae litus , et aequoreis splendidus Anxur aquis , et non unius spectator lectulus undae , qui videt hinc puppes fluminis inde maris . ' Ab hisque aquis quinque miliaribus distat Setia vetusti nominis oppidum arduo in colle situm , vini ( ut refert Plinius ) optimi ferax . Et Martialis coquus poeta : ` Pendula Pontinos quae spectat Setia campos exigua vetulos misit ab urbe cados . ' Et alibi : ` Setinum dominaeque nives densique trientes , quando ego te , medico non prohibente , bibam? ' Privernumque item vetustum , quinque a Setia distans , non ut olim campestre est sed arduum in collem mutatum , postquam Teutonica simul et Britonum rabie fuit destructum . Eius autem alumna fuit Camilla , quam virginem Vergilius miris effert laudibus : ` Volsca de gente Camilla . ' Super quo verbo , Servius exponit eam fuisse Privernatem . Solidior vero et certior Privernatium laus fuit illa argutissima oratoris eorum ad senatum Romanum responsio : cum interrogatus qualis esset pax quam Privernates tantopere peterent , respondit perpetuam , si bona daretur , futuram . Fluvius ipsum praeterfluens oppidum dictus est olim Amasenus , de quo Vergilius in VII : ` Amasene pater ' , et in VIII : ` ecce fugae medio summis Amasenus abundans spumabat ripis . ' Circumstantque Privernum oppidula Maientia , arx Gorga , et arx Sicca . Somninum hinc quinque miliario est oppidum , quod sit arduo in colle situm pro Somnino dictum , a quo abest item quinque Terracina . Hanc inter ubique montuosam et eam viam , quae primo secundum litus est descripta , habetur Appia , eiusque viae prima urbs ad sextum decimum ab Urbe est Alba , qua quidem in via multo maiora sunt aedificiorum monumentorumque et iactarum molium vestigia quam quisquam possit credere , qui omnia attente non viderit . Estque haec Alba cuius meminit Vergilius in primo : ` Albanique patres . ' Nam tredecim fuerunt Albani reges de Aeneae et Laviniae gente . Et Livius scribit , Alba a Romanis destructa , Albanos in urbem receptos Caelium montem incoluisse . De cuius origine Vergilius in VIII : ` Ascanius clari condet cognominis Albam . ' Eam urbem trecentis ante Romam annis conditam ultimo immunitam reddidit Henricus III , rex Germanicus . In parvo cuius angulo oppidulum nunc exstat a Sabellis civibus Romanis possessum , sicut et possident Sabellum , vetustissimi nominis nunc oppidum , a quo Romanae nunc familiae nobili nomen fluxit . In eo Ludovicus cardinalis Aquileiensis , Romani pontificis camerarius , monasterium , quod Honorius III de gente Sabella aedificavit , paene funditus dirutum magna instauravit impensa adeo ut - sive monasterii sive villae inter ceteras Italiaenicht in Latium amoenissimae rusticanas inibi habitationes habeat - ductus aquarum instauraverit et demortuae urbi aliquam oppidi faciem reddiderit . Eademque in via Appia est proxima Albae sexto miliario Aricia olim civitas vetusta , de qua Livius , in VIII : ` Aritini eodem iure quo Lavinii in civitatem accepti . ' Nunc vero penitus est derelicta , cuius marmora et cetera ornamenta Marini oppidi ecclesias decorarunt . Estque Aricia una ex urbibus quinque quas facit Vergilius , in VII , ministrasse tela Aeneae , quo in loco appellat eam ` potentem ' , quia fuit praestans in regione civitas . Eam dicit Servius nactam esse nomen a morbis quos gigneret , quia vicina esset Pontinae paludi . Et alio loco dicit Ariciam a Vergilio appellari ` matrem ' ut plauderet adulareturque Augusto , cuius mater fuierit Aricina . Nam Iulia Caesaris soror genuit Attiam ex Balbo in Aricia , et Attia ex Octavio genuit Octavianum . Sic enim habet Vergilius : ` ibat et Hippolyti proles pulcherrima bello , Virbius insignem quem mater Aricia misit . ' Est vero haec Hippolyti fabula ab Ovidio scripta . Nam Diana Hippolytum ab inferis revocatum misit Ariciam , quem nutriri curavit ab Egeria nympha , Numae Pompilii amica , cuius monitis et consilio rem publicam administrare simulabat . Appellat itaque Vergilius Hippolytum ` Virbium ' , id est , ` bis virum ' . Nota est vetus historia : Etruscos , qui cum Arunte , regis Porsenae filio , ad oppugnandum Ariciam iverant , amisso duce redeuntes Romam amice et hospitaliter fuisse acceptos . Quibus fuit datus ad habitandum in urbe celeberrimo loco vicus semper postea ` Tuscus ' appellatus . Quam ob rem Porsena obsides in foedere habitos benigne remisit . Livius libro LXXX scribit Cinnam et C. Marium expugnasse Ariciam coloniam . Plinius vero dicit brassicam Aricinam altitudine non excelsam reputari utilissimam , quia sub omnibus paene foliis fructificat cauliculis peculiaribus , cum Sabellanae brassicae folia dicat fuisse in admiratione crispa . Eorumque crassitudinem extenuare caulem sed dulcissimum ex omnibus perhiberi . Et Martialis poeta Aricinos porros sic laudat : ` mittit praecipuos nemoralis Aricia porros . ' Deinceps eadem via secus Storacem sive Nymphaeum amnem , ubi olim fuit Forum Appii vetus oppidum , nunc est monasterium Fossa Nova appellatum , quod , centum olim pluribusque monachis habitari solitum postquam multis annis manserat derelictum , quarti Eugenii pontificis religiosissimi opera adiumentoque Cisterciensium abbas anno ante quinto decem duodecimve monachis habitari curavit . Fundique civitas postmodum habetur , quae superius descripta ab Honorato Caietano principe humanissimo possidetur . Alia , quae nos ad Latinorum limites ducit , via est Latina , in qua primum decimo ab Urbe miliario cernuntur vestigia Columnae oppidi , a quo clara Columnensium familia multis ante saeculis originem habuit et cognomen . Ibique Algidum incipit vetusti et in historiis celebrati nominis silva , in cuius medio bifurcatum est iter hoc nostrum : et hinc ad dexteram XIIII a Columna distat Valmontonum , ubi Lavicos fuisse ad finem huius regionis ostendemus ; inde ad sinistram minore spatio abest Gallicanum , quem locum Gabios fuisse coniicimus . Eo autem itinere in ipso Algidi silvae ingressu Regillus est lacus , apud quem Aulus Postumius dictator prospere adversus Tarquinium Superbum patria eiectum et Latinorum exercitum Romanis bellum inferentem pugnavit . A Gallicano autem ( sive Gabiis ) tertio distat Praeneste civitas , de qua inferius copiose dicemus . Et inde secundo absunt Cavae , Odoardi Columnae oppidum , et pariter secundo item miliario est Zinazanum . Quod oppidum , civitatulae cuipiam aedium ornatu , populi frequentia , et opum affluentia comparandum , a Martino quinto pontifice gloriosissimo , multisque Romanae ecclesiae cardinalibus , et simul a praestantibus Romanae curiae viris per aestatis caumata saepenumero inhabitatum est . Abest a Zinazano decem passuum milibus Anagnia civitas in Hernicis vetustissima , de qua Vergilius : ` Hernica saxa colunt , quos dives Anagnia pascit . ' Servius vero exponit Vergilium allusisse ad historiam : ` Nam Antonius , Fulvia Augusti sorore contempta , postquam duxit Cleopatram Aegyptinicht in Latium reginam , eius monetam in Anagnia cudi iussit , unde dives est a Vergilio appellata . ' Hernicos autem Servius Sabina lingua a saxosa patria dictos vult , quia hernae Sabini saxum dicerent . Livius in IX : ` P. Cornelius Arvina , M. Tremulus coss. concilium populorum omnium habentibus Anagninis in circo , quem Maritimum vocant , praeter Alatrinatem et Verulanum , omnes Hernici bellum Romanis indixerunt . ' Et infra : ` Marcius cos. omnem gentem Hernicam in deditionem accepit . ' Et inferius : ` Anagninis , quia arma Romanis intulerant , civitas sine suffragii latione data , concilia connubiaque adempta , et magistratibus praeter quam sacrorum curatione interdictum fuit . ' Anagnia civitas duobus Romanis pontificibus , tertio Innocentio et octavo Bonifacio civibus , decorata . Bonifaciusque vel ea ratione gloriosus pontifex fuit , quod annum Iubilaeum primus Romanorum pontificum Romae instituit . Isque , qui quartus praesenti anno celebratur , Iubileus maiorem multo ceteris hucusque habuit populorum multitudinem , melius in dies ut videbatur processurus , nisi exardescere incipiens praesenti Iunio pestilentia et multos absumpsisset , et curiam abire suasisset , et populos ab adventu deterruisset . Inde vero fuit Bonifacius infelix , quod Sarram Columnensem capitali prosecutus odio Praeneste vetustissimam urbem , quam is Sarra paterna possederat successione , solo aequavit . Et duos ex ea familia cardinales dignitate privavit , quos Clemens V illico restituit . Et postmodum regem Franciae Bonifacius adeo irritavit ut , immissus adiutusque ab eo Sarra eundem pontificem in patria et domo paterna ceperit , Romamque captivum abduxerit , ubi nulla magis ratione alia diem male obiisse creditus est quam quia simplicem corde et sanctum virum Caelestinum quintum , qui pontificatu quo se per renuntiationem exuit ilium ornaverat , in Fumonis carcere mori coegerat . Scribit Plinius Fucinum lacum , qui Marsorum appellatur , subterraneos habere cuniculos quibus aqua certo effluens tempore amnem faciat . Et sive Plinii textus ( ut saepe alibi ) eo in loco corruptus sive aliter vitiatus et mutilatus est , non satis potuimus intellegere quo in loco fluvium ille oriri affirmet . Sed fontem esse scimus Anagniae Tophanum nomine , qui hieme , quando Fucinus glacie astringitur , siccus , vere postmodum , aestate , ac autumno ingentem evomit vim aquarum , quae Lirim amnem a Sancto Vito oriundum adaugent . Est vero quinto ab Anagnia Ferentinum , Romana colonia olim et ipsa Hernicorum , de qua Livius libro tertio : ` progressus Tullius ad caput Ferentinum . ' Et libro VII : ` Ferentinum urbem Hernicorum vi cepit . ' Et libro nono : ` Hernicorum tribus populis , Alatrinati , Verulano , Ferentinati , suae leges , quia maluerunt quam civitatem Romanam , redditae . ' Item inferius : ` Ferentinum inde , quamquam nihil quietis dabatur , tamen summa alacritate ductum . ' ` Ceterum ibi plus laboris et periculi fuit , et defensa summa vi moenia sunt , et locus erat munimento naturaque tutus . ' ` Sed evicit omnia assuetus praedae miles . ' ` Ad tria milia hominum caesa . ' ` Praeda militum fuit . ' Suetonius autem Tranquillus scribit Othonis imperatoris , qui Galbae successit , maiores ortos fuisse oppido Ferentino , familia vetere honorata atque ex principibus Etruriaenicht in Latium . A Ferentino quinto itidem est Frusinona , de qua Livius : ` Frusinates tertia parte agri damnati , quod Hernicos ab eis sollicitatos compertum . ' Fuitque duobus olim ornata Romanis pontificibus , Hormisda patre Iusto per consulatus Symmachi et Boethii tempora , et Silverio eodem genito Hormisda , quem , Iustiniano primo imperatore , Theodatus rex Gothorum tertius per pecuniam ordinavit . A Frusinonaque distat quindecim miliaribus Ceperanum , nostrae huius regionis alter limes . Sed propinquo huic itinere sunt ad Zinazani dexteram : Pallianum , Serronum , Pillium , Acutum , Trivilianum , Collis Pardi , AnticulumWhite: Fiuggi , Verulae vetus oppidum , de quo Livius , in IX : ` Verulanis suae leges , quia maluerunt quam civitatem Romanam , redditae . ' ` Connubiumque inter suos , quod aliquamdiu soli Hernicorum habuerant , permissum est . ' Et Fumone Caelestini pontificis Romani carcere et morte clarum . Deinceps Alatrum , vetusti nominis civitas , cui simul cum Verulanis suae leges redditae a Romanis et connubium permissum . Hinc BabucumWhite: Bauco , olim civitas apud Livium Bovillarum nomine nota , deinde Turritium , Pofae , Vicus , Ripae , PorcilianumWhite: Porcigliano , Trevum , Felectinum . Altera autem via , quam medio in Algido liquimus , primum est oppidum , olim Labici , de quo Livius libro IV : ` et renuntiatum est novos hostes , Labicanos , consilia cum veteribus iungere . ' ` Labicos legati missi , cum responsa inde retulissent dubia , quibus nec tum bellum quidem parari nec diuturnam pacem fore appareret , Tusculanis negotium datum adverterent animos ne quid novi tumultus Labicis oriretur . ' ` Nuntiarunt legati Labicanos arma cepisse et cum Aequorum exercitu depopulatos agrum Tusculanum castra in Algido posuisse . ' ` Q. Sulpicius Priscus dictator , captis direptisque illorum castris , oppidum Labicos corona circumdatum scalis captum diripuit . ' ` Censuitque senatus frequentem coloniam Labicos deducendam . ' ` Coloni ab Urbe mille quingenti missi bina iugera acceperunt . ' Id oppidum nunc dicitur Valmontone , quod proprio iure a nobili Comitum familia possessum , nuper magno privatum est decore , Lucido diacono cardinali studiorum humanitatis flagrantissimo . Sed eius frater Altus , vir doctus simul et prudens , Iohanne ornatus filio rei bellicae gloria apud Venetos florente , oppidi illius aliorumque quibus praesunt decus conservat . Fuitque Labicanum olim uvis copiosum optimis , ex quibus Clodium Albinum pondo viginti unica cibatione comedisse scribit Iulius Capitolinus . Proximumque est Valmontoni MonsfortinusWhite: Montefortino now Artena oppidum Stephani nostri familia nobili , quae oppidi cognomen habet , oriundi patria atque villa . Deinceps sunt ZanchatumWhite: Zancato , Gavignanum et Sigma oppidum vetus , vinum , ut inquit Plinius , faciens Signinum , quod alvum maxime restringit . Hinc Martialis coquus poeta : ` Potabis liquidum Signina morantia ventrem ? ' ` Ne nimium sitias , sit tibi parca sitis . ' Quae Signia Vitaliano pontifice Romano , patre Anastasio , ornata fuit . Ulteriusque sunt Scurcula , Merulum , Supinum , Patrica , Caecanum , et Castrum , ubi alius est nostrae Latinae regionis ( nunc Campaniae ) limes . Tertia restat nobis per quam ad alios nostrae Latinae regionis limites itur , Tiburtina via a Tibure dicta , quam civitatem , sextodecimo ab Urbe distantem , multo ante Romam originem a Graecis habuisse vult Strabo , et Vergilius eam a Tiburto conditam facit , cuius frater Catillus nomen monti dederit propinquo . Fuitque Tibur una ex quinque civitatibus quas facit Vergilius Aeneae arma fabricasse , ubi Tibur appellat ` superbum ' . Et Servius exponit : ` aut nobile aut quia aliquando Tiburtini a senatu responsum acceperunt quod essent `` superbi '' . ' Ubi etiam Vergilius in septimo dicit ` sub Albunea ' , Servius exponit Albuneam altum esse fontem in Tiburtinis montibus ab aquae qualitatem quae in ipso fonte est , sic dictum . Et Plinius Tiburtinum lapidem non magis ab ipso vocabulo Romae trito , consternenda , ornanda , conservandaque Roma , iuvisse dicit constare quam eum ad omnia fortem idoneumque fuisse . Horatius autem agrum Tiburtinum vitem amare sic indicat : ` Nullam , Vare , sacra vite prius severis arborem circa mite solum Tiburis et moenia Catili . ' Sunt Tiburi propinquae ingentes admirandaeque ruinae , cum aliorum paene infinitorum magnificentissimi operis aedificiorum tum villae quam Hadrianus imperator exstruxit . De qua sic scribit Aelius Spartianus : ` Tiburtinam villam mire aedificavit ita ut in ea et provinciarum et locorum celeberrima nomina poneret . ' De Tibure cetera ex Strabone paulo post cum de Praeneste ageret dicemus . Ea civitas Simplicium pontificem Romanum genuit , quam Fredericus primus imperator Romanus Teutonicus , ab aliis Teutonicis aliquot annis prius spoliatam dirutamque , reaedificavit . Supra eam civitatem sunt montes ardui et late diffusi , in quibus fortissimi olim habitaverunt Aequicoli , de quibus Vergilius , in septimo Aeneidos : ` horrida praecipue cui gens assuetaque multo venatu nemorum duris Aequicola glaebis . ' ` Armati terram exercent semperque recentes convectare libet praedas et vivere rapto . ' Fuerunt vero ex primis Latinorum populis qui , Romana republica crescente , deleti sunt . Nam Livius libro nono : ` Populus Romanus bellum fieri Aequis iussit . ' ` Ad XL oppida , intra LX dies , omnia oppugnando ceperunt , quorum pleraque diruta atque incensa sunt , nomenque Aequorum prope ad internicionem deletum . ' Primum ipsis in montibus ad Anienis sinistram est oppidum , amoenis Ursinorum Talliacoccii comitum domibus ornatum , Vicus Varronis appellatum . Superius Portella et Cantalupum oppidula . Deinde arduo in monte Rivus Frigidus , quo superato , alii item celsiores superandi sunt montes , Apennini iugis quantumlibet altis comparandi , quorum in summitate putei ( ut fertur ) plures . Sed , quos viderimus , duo exstant tam alte excisi defossique ut deiectum bilibre saxum non prius referat casus sui sonitum quam duo Vergiliani versus debita sint pausa pronuntiati . Quae quidem , perforatis succisisque et excavatis in imo montibus ( sive a Marcio aedile sive a Claudio imperatore ) perducendis Romam a lacu Fucino aquis , ne conclusus aer cursum aquae moraretur , spiracula fuerunt adhibita . Suetonius namque Tranquillus Claudium principem dicit triginta milia servorum undecim annis emittendo lacu Fucino et aqua Romam perducenda tenuisse . Supra Rivum Frigidum recta est Arceolum , secus quod planities incipit ( ut in ea montium summitate ) gratissima . In qua vetustissimi fuerunt Carseoli , de quibus Livius libro decimo scribit : ` eodem anno Carseolos colonia in agrum Aequicolorum deducta . ' Et libro XXVII dicit eam fuisse unam duodeviginti coloniarum , quae , Hannibale in Italianicht in Latium agente , milites et pecuniam senatui dare recusaverunt . Deinceps sunt CellaeWhite: Celle , Sculcula , et Peretum , unde in Talliacoccium est descensus . Quod novi nominis oppidum , sed populo divitiisque refertum , nuper maximum amisit ornamentum , Iohannem cardinalem Tarentinum philosophiae litterarumque sacrarum doctrina clarissimum . Iamque ad Marsorum regionem est perventum , quam Hannibal ( sicut Livius vigesimo secundo scribit ) devastavit , et iterum vertens ab Urbe Roma ( sicut Livii vigesimo sexto habetur ) per eius agrum iter fecit . Eaque in regione interiit Valeria civitas , Bonifacii quarti pontificis Romani - quo hortante , Phocas imperator Pantheon Romae in omnium Christi martyrum basilicam permisit consecrari - patria . A qua civitate per Longobardorum tempora Marsorum nomen in Valeriam est conversum . Fuisse vero Marsos oppidum a quo nomen regio accepit Plinius sic asserit : ` Gellianus auctor est lacu Fucino haustum Marsorum oppidum conditum a Marsya , duce Lydorum . ' Et ea in regione Albam et Marrubiam urbes fuisse claras ex sequentibus apparebit . Vergilius libro VII : ` Quin et Marrubia venit de gente sacerdos . ' Et Servius exponit : ` Medeam , quando , relictis Colchisnicht in Latium , Iasonem secuta est , ad ItaliamNicht in Latium pervenisse et populos quosdam circa Fucinum ingentem lacum habitantes , qui Marrubii appellabantur quasi circa mare habitantes propter paludis magnitudinem , docuisse remedia contra serpentes , quamquam alii Marrubios a rege dictos volunt . ' ` Hique populi Medeam `` Angitiam '' nominaverunt eo quod serpentes suis carminibus angeret . ' Et Plinius : ` Simile et in Italianicht in Latium Marsorum genus durat , quos a Circae filio ortos tradunt et inde inesse eis vim naturalem eam . ' ` Et tamen omnibus hominibus contra serpentes inest venenum . ' ` Ferunt ictas saliva ut ferventis aquae contactu fugere , quod si in fauces penetraverit etiam mori - idque maxime humani ieiuni oris . ' Quam opinionem serpentum in ea regione frequentium et peritiae incantantionis Marsorum opinionem confirmat Iulius Capitolinus , ubi Vitam scribens Heliogabali imperatoris , dicit serpentes eum per Marsicae gentis incantationem collegisse , eosque subito ante lucem , ut solet populus ad ludos celebres com venire , effudisse , multosque afflictos morsu aut fuga allisos . Nec falsa aut fabulosa tenenda sunt ea , quae hic de serpentum incantatione sunt scripta . Propheta namque David , in Psalmo LVII , sic habet : ` Furor illis secundum similitudinem serpentis , sicut aspidis surdae obturantis aures suas , quae non exaudiet vocem incantantium , et venefici incantantis sapienter . ' Et beatus Aurelius Augustinus in dicti Psalmi expositione sic scribit : ` Attende quid ibi dicatur ad similitudinem , quid moneatur ad prohibitionem . ' ` Ita ergo et hic data est quaedam similitudo de Marso , qui incantat ut educat aspidem de tenebrosa caverna . ' ` Utique in lucem vult educere . ' ` Illa autem amando tenebras suas , quibus se involutam occultat , dicitur quod cum exire noluerit , recusans tamen audire illas voces quibus se cogi sentit , allidit unam aurem terrae et de cauda obturat alteram . ' Atque ita voces illas quantum potest evitans , non exit ad incantantem . ' Livius , bellum scribens Italicum libro LXXII ( quod , quia a Marsis inchoavit , dictum est Marsicum) , inter populos qui Romanis rebellarunt enumerat Marrucinos et Marsos . Et libro LXXVI dicit Marsos a L. Cinna et Caecilio Pio legatis superatos pacem petisse a Sulla . Bellumque hoc id felicitatis Romae urbi attulit , quod M. Cicero in eo militans abominatus est Romanorum civium crudelitates et ad litterarum studia se contulit : unde factum est ut Roma ingenium haberet quod sua magnitudine illi par esset . Abest a Talliacoccio Fucinus Marsorum lacus decimo miliaribus , et edito in colle Apenninum versus est Alba Marsorum , Romana colonia , sicut Livium diximus libro X scripsisse , qui et libro XXVII eam fuisse dicit unam ex duodeviginti coloniis quae , Hannibalis temporum difficultate , militiam detractaverunt . Eamque Strabo urbem ( ut appellat ) solam in Latina regione pro mediterranea scripsit , quam dicit excelso in monte sitam lacui Fucino imminere pelagi similitudinem magnitudine habenti , ex eoque lacu ductos fuisse Fontes Aquae Martiae , qua potaretur Roma . ( Nosque in Roma instaurata ostendimus Martium in sua aedilitate introduxisse aquam eius nomine appellatam , quae quidem aqua supra omnes alias introductas probabatur . ) Et Plinius dicit Iuvencum amnem supernatare Fucinum , qui Iuvencus Romam a Marcio sit perductus . Additque alibi Plinius in lacu Fucino piscem esse qui octenis natet pennis , cum ceteri omnes ubique quaternis tantummodo natent . Alba vero dicit Strabo , quia esset natura loci et munimento arcis valida , saepe Romanos praesidii loco servandis in custodia noxiis usos fuisse . Et nos in Livio invenimus libro LXI Q. Fabium Maximum consulem , Pauli nepotem , adversus Allobrogas et Bituitum Arvernorum regem feliciter pugnasse , ex Bituitique exercitu occisa CXX milia , ipsumque , cum ad satisfaciendum senatui Romam profectus esset , Albam custodiendum fuisse missum . Circumstant lacum Sancti Potiti , Sancti Ionae castella , Paternumque , Transacum , GaianumWhite: Gagliano , Avecianum , et Mallianum oppida , et Celanum quod comitatus titulo possidet Leonellus Acclociamurus bonarum artium litteris praesertim historiae deditissimus . Suntque item ad Fucini et Celani oram Piscina , Veneris oppidum , ViticulaWhite: Viticcio , Castrum VetusWhite: Roccavecchia , Gorgianum , ad quae oppida est nostrae hac in parte Latinorum regionis limes . Omissa vero sunt a nobis superius nulli praedictarum trium viarum propinqua aliquot castella et oppida : una tamen eademque in montium regione , Praeneste Tiburque inter et Vicum Varronis ac Zinazanum sita , Rocha Cavarum CapranicaWhite:  Rocca di Cave Capranica , quae praestantissimam Romae dedit familiam Capranicensem , in qua Paulus archiepiscopus , gravissimo Martini quinti pontificis Romani testimonio , maximae in suo saeculo prudentiae vir fuit . Et Dominicus cardinalis Sanctae Crucisin Latium ? , frater eius , multa civilis pontificiique iuris et studiorum humanitatis doctrina magnaque prudentia nunc claret , cum tamen Angelus Asculanusnicht in Latium episcopus frater et Nicolaus protonotarius nepos eisdem doctrinis virtutibusque ornentur . Deinceps sunt oppida : Guadagnolum , Folium , Casa Corbola , Sanctus Gregorius , Rocha LiricisWhite: Rocca Lerici dicta . Sunt etiam his proxima oppida : Caecilianum , Sambuca , Sarracinescum , Rocha MutiorumWhite: Rocca di Mezzo ? , Giranum , Ceretum , AnticulumWhite: Fiuggi , Rivate , Afile , Civitella et Olibanum , clarissimae ac prudentissimae mulieris Suevae Albae Marsorum comitissae , ac Prosperi cardinalis Columnae et fratrum genetricis , deliciae . Post Olibanum sunt Piscianum et Sanctus Vitus oppidum , fonte uno Liris ( sive GaurianiWhite: Garigliano ) , quem propinquum habet , clarum . Estque superius celsis in montibus Sublacum ( veluti Plinius appellat , Sublaquaeum ) , nobile oppidum , lacui eiusdem et tamen prisci nominis imminens . Redditque utrumque fama celebratum beati Benedicti non magis diutina conversatio ibi habita quam eius toto orbe notissimum ibi aedificatum magnifici operis monasterium . Cernitur vero in dextra Anienis ripa , ab ipso Sublaci lacu ad vicum usque Varronis , incisus saxeo in monte ductus aquarum , quae formis partim eo incisis modo , partim altum defossis , partim sublimi fornice muroque excitatis Romam quadragesimo miliario veniebant . Sed in hac eadem Latinorum regione ad praedictorum declarationem : Romanis in conspectu esse dicit Strabo Tibur et Praeneste et Tusculum . Et Tibur quidem , qua est Heracleumin Tivoli / Tibur , habere cataractem , quem facit Anio decidens ex loco altissimo in profundam vallem et per lucos iuxta ipsam urbem ubi incipiat esse navigabilis . Inde digredi ad metalla lapidis Tiburtini et eius qui est in Gabiis , qui etiam dicitur rubeus , unde plurima opera Romae fabricata sunt . De Praeneste dicit Vergilius , in septimo : ` Nec Praenestinae fundator defuit urbis , Caeculus . ' Et Plinius dicit Praeneste dici quia arbor prinus multa sit in eo monte . Eam vero civitatem dicit Strabo habuisse insigne templum Fortunae a Sulla aedificatum , a quo petebatur oraculum . Additque Plinius simulacrum id Fortunae adeo fideliter fuisse inauratum ut crassissimae inaurationes dicerentur Praenestinae . Et alio loco de pavimentis tractans , dicit lithostrota acceptavere iam sub Sulla , parvulis certe crustis , quod in Fortunae delubro Praeneste coepit . Et ambas urbes Tibur et Praeneste Strabo dicit in eadem montana regione constitutas esse sed distare invicem stadia centum , et Praeneste distare ab urbe Roma etiam duplo sed Tibur minus . Dicique a quibusdam Graecas esse ambas , atque Praenestinam PolystephanumPraeneste vocari prius . Qua in parte Strabonem crediderim divinasse , cum possit Praeneste nunc PolystephanumPraeneste dici qua civitas est Stephani Columnae . Additque Strabo , quamquam utraque munito sit loco , positum tamen munitiore Praenestum , quod urbis summitas montem habet excelsum et retro quidem a continenti montana regione dorsum elatum , quem non dubito esse montem in quo est munitissima arx Rocha CavarumWhite: Rocca di Cave dicta . Dicit quoque idem praeter situs Praenesti munitionem occultas fossas undique foratas usque in campos esse , alias aquationis gratia , alias ob latentes invasiones , in quarum una obsessus Marius interiit . Livius libro LXXXVII scribit : ` Sulla C. Marium , exercitu eius fuso deletoque ad Sacriportum , in oppido Praeneste obsedit . ' Et libro LXXXVIII : ` Praenestinos inermes occidi iussit . ' Quam crudelitatis maximae historiam Lucanus in II perstringit his verbis : ` Iam quot apud Sacri cecidere cadavera Portum . ' Et infra : ` Vidit Fortuna colonos Praenestina suos cunctos simul ense recepto unius populum pereuntem tempore mortis . ' Et item Livius infra : ` C. Marius Praeneste obsessus a Lucretio Ofella Sullanarum partium , cum per cuniculum caperet fugam et sentiret se evadere non posse , cum Thelesio fugae suae comite , utrimque gladio concurrerunt et occisi sunt . ' Usi autem sunt libenter Romani principes eo secessu ad animi curarumque relaxationem . Sed Aurelius Antoninus imperator optimus ibi parum fortunatus fuit : nam scribit Iulius Capitolinus eum in secessu Praenestino agentem filium , nomine Verum Caesarem , septennem amisisse , quem non plus diebus quinque luxerit . Et Plinius de metallis tractans sic habet : anno Urbis CCCCCCLXXI , ` quod ex Capitolinae aedis incendio ceterisque omnibus delubris Gaius , Marii filius , Praeneste detulerat , tredecim milia pondo auri , sub eo titulo in triumpho transtulit ( Sulla ) et argenti sex . ' . ` Item ex reliqua omni victoria pridie transtulerat auri pondo quindecim milia , argenti pondo centum quindecim milia . ' Prosequitur vero Livius libro XXIII Praenestinos milites miris laudibus quod , cum apud CannasCannae, nicht in Latium infelicissime pugnatum esse audissent , apud Casilinum divertentes in eo oppido obsidionem omnium memorabilium durissimam fortissime pertulerunt . Unde senatus consulto duplex stipendium et quinquennii vacationem militiae habuerunt . Addit vero unum Strabo usu per aetatem nostram et saepius anteactis temporibus compertum : munitionem scilicet , quae aliis civitatibus conducere consueverit , Praenestinis saepe calamitati fuisse ob Romanorum seditiones . Defugere enim illuc eos qui tumultu sint usi , hisque expugnatis fieri ut etiam Praenestini urbem deserant , causa in eos translata . Quod enim supra est dictum : hac de qua Strabo dicit ratione factum videtur ut Sarrae Columnensis temporibus Praeneste fuerit desolatum . Et Ponceletti ac Nicolai Fortebratii aliorumque Urbi infestorum receptione factum vidimus ut urbs obsessa captaque solo aequaretur . Fluvium eius regionis Verrestim Strabo appellat . Et addit in ea montana regione ipsarum urbium aliud dorsum esse , quod inter tibias linquit Algidum . Et illud quidem dorsum esse excelsum usque ad montem Albanum . In quo dorso sit Tusculum sita urbs , non inepte fabricata . Romanae vero nascenti rei publicae haec urbs hinc infesta fuit , quod Mamilius Tusculanus gener Tarquinio exsuli socero auxilium attulit , unde pugna ad Regillum originem habuit . Romanus autem populus Tusculis post rebelliones cum Latinis factas pepercit , sicut Livius in VIII scribit : ` Tusculanis servata civitas quam habebant , crimenque rebellionis a publica fraude in paucos auctores versum . ' Et Plinius inter insignia fortunae variantis exempla ponit Lucium Furium Tusculanum : ` Is Tusculanorum Romanis rebellantium consul eodem quoque honore transfuga exornatus est a populo Romano , qui solus eodem anno quo fuerat hostis Romae triumphavit ex his quorum consul fuerat . ' Livius libro XXVI accessum Hannibalis ad urbem Romam describens dicit : ` per Anagninum agrum venit in Lavicanum , inde Algido Tusculanum petit . ' ` Nec receptus moenibus infra Tusculum dextrorsum Gabios descendit . ' Addit vero superioribus Strabo : Tusculum ornari insitionibus circum atque aedificiis - et ad eam maxime partem quae est versus Romam . Tusculi namque collem dicit esse fecundum aquisque abundantem , et paulatim multis in locis in altum attolli , habereque regiam magnificentissimi apparatus , et continua esse loca , quae ad Albanum vergunt montem , eandem cum virtutem tum apparatum habentia . Deinceps campos esse , quorum alii ad Romam attingunt eiusque suburbia , alii ad mare . Haec sumpsimus paene ad litteram ex Strabone de hac regione Columnensi familiae ante quadringentos annos ( sicut nunc est ) maiori ex parte subiecta . Et quidem apud Praeneste montes peritissime sunt descripti . Sed minora non ponit Strabo loca , qui Horatii Flacci poetae villam omisit illis in montibus sitam , loco quem Sancti Iohannis in Campo Horatii nunc appellant . Alia etiam a Strabone omittuntur , quae , si eo tempore non erant , scimus ante quingentos annos fuisse . Cavas enim a situ dictas cavae fossae , in qua sunt Odoardi Columnae nunc oppidum ; temporibus Paschalis secundi Romani pontificis , sicut Pandulphus Hostiarius scriptor tradit , Petrus Columna possidebat hereditario jure sibi a patre relictum , sicut etiam tunc Praeneste , PillumWhite: Pillum = Pugliano et PullanumWhite: Pullanum = Paliano , nunc dicta Pillium et Pallianum , alii ex ea familia possidebant . Quae autem de Tusculanae olim urbis collibus dicit , vera esse ostendunt etiam nunc monasterium Sanctae Mariae de Gripta Ferrata in villa Ciceronis Tusculana aedificatum et Marinum ac superiori edito in colle Rocha Papae , Prosperi Columnae cardinalis oppida . Circa quae duobus aut tribus a Tusculo miliaribus distantia agri fertilitatem et aquarum abundantiam videmus esse maximam . Regiae autem magnificentissimi ( ut Strabo dicit ) apparatus fundamenta esse non dubitamus , quae proximis pariter Griptae Ferratae et Marino locis fornices e manu factos cavernasque habere videmus oppidi unius populum in habitationem , et quidem commodam , admissuras . Est etiam Tusculo propinquum olim Lucullanum , Lucii Luculli villa , cui nunc dicitur Frascatum , ubi aquam Virginem , quae nunc unica Romam perducitur , inventam esse constat . Tusculanique , duce Rainone eorum tyranno , Frederici imperatoris Barbarossae appellati copiis coniuncti , populum Romanum clade maxima affecerunt , quae Cannensinicht in Latium cladi prope similis numero caesorum fuisse dicitur , adeo ut Roma postmodum caput numquam attollere potuerit . Unde factum est ut anno inde septimo Romanus populus ipsam urbem tanta animorum ferocia demolitus sit ut vix fundamentorum vestigia nunc appareant . Ea vero vetus et praeclara olim urbs , nunc solo titulo civitas , gentem Porciam inde oriundam et ( quod est consequens ) illustrissimos Catones habuit cives . Quae diu post pontificibus Romanis tribus , sexto Benedicto , qui primum Henricum regem Teutonicum coronavit , decimoque nono Iohanne illius germano , et septimo Benedicto utriusque nepote ornata fuit . Nec aliam habet aliquam pristinae felicitatis et gloriae partem praeterquam quod eam titulo episcopatus gubernat vir summus , Graece Latineque eruditissimus et summa praeditus cum bonitate tum etiam humanitate , Bessarion Graecorum cardinalis Nicenus , BononiaeBologna: nicht in Latium nunc et exarchatus RavennatisRavenna: nicht in Latium Apostolicae Sedis legatus . De campis , quos Strabo dicit aut ad UrbemUrbs Umschreibung fuer Rom aut ad mare pertinere , nimis verum esse videmus quod suburbiis tunc et villis habitatos nunc solis rectos ruinis et silvis proprie magis campos appellari posse constat . Cum autem Albam Strabo a principio nominaverit , proximam illi Ariciam omisit , quam nunc solo aequatam , tunc urbem in via Appia fuisse supra ostendimus . Est Albae Marinoque proximus Albanus lacus , emissorio cuius mirabili opere facto ( licet tenues ) effluant aquae . Origo nunc habetur amnis , qui apud locum caedis apostoli Pauli labens paludem `` Ad Aquas Salvias '' appellatam efficit . Estque is lacus , de quo vates Etruscus ( sicut Livius refert ) praedixit futurum ut , si emitteretur inde aqua , Romani Veiis potirentur . Distat ab Albano Ariciaque pariter passus circiter quatuor mille lacus , quem Suetonius Tranquillus Nemorensem appellat , ad quem dicit C. Caesarem villam inchoasse quam reliquerit imperfectam . Cuius quidem lacus aqua , mirabilis operis emissorio educta , Numicum amnem efficit , quem apud Ardeam in mare labi diximus . Ad eumque lacum est situm oppidum Nemus appellatum . Servius grammaticus in septimo Vergilii versus hos exponens , ` audiit et Triviae longe lacus ' , dicit Nemus appellari lucum haud longe ab Aricia , in quo lacus est ubi speculum Dianae dicitur . Et Nemorensi item oppidum proxime adiacet Cynthianum , quod a Cynthia , quae et Trivia , nomen ( licet nunc corruptum ) habuit . Hunc vero lacum Dianae speculum a maioribus appellatum , Romana re florente , eo fuisse dignum nomine nullus mirabitur , qui praesentis temporis amoenitatem eius inspexerit . Vallis enim concavae in circuitu bis mille passus complexo hic lacus dimidium obtinet . Pars reliqua , ubi C. Caesarem aedes diximus inchoasse , tunc ( ut videtur ) nemorosa fuit , a qua oppidum exstans Nemus appellatum est . Eaque nunc arboribus frugiferis adeo pulchre est consita ut nulli in Italianicht in Latium quantumvis cultissimo consitionibus loco cedat . Quantum autem lacus ipse maioribus fuerit gratus magnum hoc tempore apparuit argumentum . Prosper enim Columna , cardinalis patriciusque Romanus , cum Nemorense illud Cynthianumque castellum paterna possideat hereditate , piscatores aliquando audivit Nemorenses dicere naves suo in lacu binas esse submersas , quae nec adeo putres sint ut laceratae funiculos de industria alligatos nec retia casu implicata tractae sequantur . Nec integrae suis ipsorum omnium incolarum viribus queant extrahi . Quare vir ipse , bonarum artium studiis et in primis historiae deditissimus nec minus vetustatis indagator curiosissimus , quid magnae naves parvo et altissimis undique circumdato montibus in lacu sibi voluerint noscere animum adiecit , nosterque Leo Baptista Albertus , geometra nostro tempore egregius , qui de re aedificatoria elegantissimos composuit libros , ad id operis est vocatus . Hic vasa vinaria multos colligata in ordines ea ratione in lacu disposuit ut in ipsis , tamquam pontibus , hincinde starent machinae , quibus per harpagones ferreos grossioribus appensos rudentibus captam mordicus navem lignarii artis eius periti attraherent . Et a Genuanicht in Latium urbe maritima mercede conducti aderant , piscibus quam hominibus similiores , nonnulli , quorum partes fuerunt in lacus profundiora natando descendere et quanta esset navis quamque integra sentire et demissos funibus harpagones in morsum capturamque applicare . Tandem capta ligataque ad proram navis , cum integra non sequeretur , fracta est , et eius particula trahentes harpagones est secuta . Quam spectaculo fuit omnibus Romanae curiae nobilioris ingenii viris . Eam vero hac ratione fabricatam fuisse apparet . Navis tota lariceis asseribus trium digitorum crassitudine compacta , bitumine extrinsecus delibuta fuit . Quod bitumen ( ut etiam nunc apparet ) croceum purpureumve contexuit continuitque velamen , et plumbeis desuper chartis superficies tota ab aquis imbribusque navem bitumenque defensura obtecta est . Quas quidem chartas claviculi , non ( ut nunc assolet ) ferrei sed aenei , frequentes infixi ita compresserant ut omnis humor perpetuo arceretur . Interior vero navis pars non ab imbribus magis et humore quam ab igne et ferro certissimam habuit defensionem . Nam cum argilla et creta quicquid ligneae soliditatis navem intus compegerat ad digiti unius crassitudinem tectum delibutumque esset , ferrum vehementi igne concoctum liquefactumque super infuderunt . Quo ad digiti unius et alicubi duorum crassitudinem sensim dilatato , tantundem magnitudinis ferrea ( ut ita dixerim ) habuit navis quantum laricea prius habuerat . et ferro insuper alia argillae ac cretae bitumatio ( vel , ut olim in aedificiis appellabatur , ` complastratio ' ) superinfusa est . Observatumque fuisse videmus ut , concocto liquefactoque ferro priusquam refrixisset , argilla cretaque et ipsa eodem decoquenda calore superinducerentur quo et substrata et superius deducta argilla unum sicut etiam nunc sunt commixtum ex latericio et ferro bitumen efficerentur . Dumque huic expiscandae navi omnis undique infudat multitudo , fistulae in fundo lacus inventae sunt plumbeae bicubitales longitudine , firmissima crassitudine , quas mutuo morsu ac compagine combasiantes in quantumvis maximam longitudinem producere licuit . Earum vero singulis elegantes insculptae sunt litterae , auctorem ut coniicimus navis suum Tiberium Caesarem Augustum indicantes . Censuitque Leo Baptista fontis copiosissimi lucidissimique ad Nemorense oppidum scatentis aquas nunc molas convolventes multo ipsarum fistularum ordine ad medium usque lacum fuisse perductas , quae aedibus inservirent amplissimis lautissimisque , quas navibus praedictis superimpositas fuisse tenemus . Pulchrum autem et paene mirum est videre clavos maiores aeneos , quibus cubitalibus navis constructa erat , ita integros , ita politos ut nuper a fabri ferrarii incudibus exisse videantur . Quo inductus exemplo tu , Pater Beatissime Nicolae , impositam basilicarum urbis Romae tectis plumbeorum imbricum defensionem claviculis aeneis communisti . Lucanus in tertio viam , sicut supra diximus , describens , qua C. Caesar primum post belli civilis initia Romam venit , infrascriptos ponit versus , qui ad Albani quoque mentis descriptionem satisfacere poterunt . Constabitque Caesarem a Terracina supra Ariciam ad Cinthianum , inde ad montem Albanum , ubi nunc Castrum est Gandulfum , pervenisse , quo de excelso monte Romam primum inspexit : ` iamque praecipites superaverat Anxuris arces , et qua Pontinam via dividit uda paludem , qua sublime nemus , Scythicae qua regna Dianae , quaque iter est Latiis ad summam fascibus Albam ; excelsa de rupe procul iam conspicit urbem . ' Et dixit : ` tene , deum sedes , non ullo Marte coacti deseruere viri? ' ` Pro qua pugnabitur urbe ? ' Ultima nunc reliqua est nobis in hac Latinorum regione pars urbi Romae Tibur Anienemque versus propinqua , ostiis Tiberinis , unde incepimus , e regione adversa . Et ut eo unde nuper digressi fuimus revertamur : Praenestini montis radicibus Algido proximum est Laurentii Columnae oppidum , nunc Gallicanum , qui , ut diximus , olim Gabii fuerunt vetustissimi , quos Livius in primo dicit fraude Sexti Tarquinii filii captos a Tarquinio patre . Et Vergilius in VII : ` quique arva Gabinae Iunonis ' , ubi Servius exponit : ` Gabios diu in agris moratos tandem Gabios condidisse . ' ` Quam ob rem Vergilius dixit `` arva '' non moenia . ' Alibi tamen Servius super verbo ` Nomentum et Gabios ' dicit ab Albanis regibus eas conditas fuisse . Et paucis passuum milibus inde abest Anio fluvius , quem Vergilius dicit ` frigidumque Anienem ' . Habetque originem a Sublaco , de quo scribit Plinius : ` Anio , in monte Trebanorum ortus , lacus tres amoenitate nobiles , qui nomen dedere Sublaqueo , defert in Tiberim . ' Livius scribit Camillum apud Anienem Gallos , Roma redempta , exeuntes trucidasse , ubi Manlius , torque detracto a Gallo , Torquatus est appellatus . Is in via Tiburtina ponte iungitur marmoreo , maximis tamen quae habere solitus fuit ornamentis paene spoliato , quem nunc Mamolum appellant . Hunc vero pontem Mamaeam , Alexandri Syri imperatoris Romani certe optimi genetricem , Christianam mulierem , aedificasse in Gelasii secundi pontificis Romani rebus gestis invenimus . Sed quis proxime illi subiectum Numentanae viae pontem construxerit nobis incertum est , qui certiores sumus omnes tres Anieni superimpositos pontes a Romanis fuisse destructos quando , UrbeUrbs Umschreibung fuer Rom a Belisario instaurata , Totilae adventum pavidi exspectabant . Secundusque est viae Numentanae pons , et ipse licet integer , ornamentis quae maxima habuit spoliatus . Demum tertius in via Salaria exstat a Narsete eunucho duce praestantissimo , Ostrogothorum oppressore ( sicut incisus illi marmore titulus indicat ) aedificatus . Ad proximaque Anienis ostia quibus in Tiberim fertur , sed ultra ipsum Anienem , in Umbrianicht in Latium regione fuisse coniicimus Fidenas urbem vetustissimam . De qua Suetonius Tranquillus in Vita Tiberii Caesaris : ` Fidenis casu theatri viginti hominum milia interierunt . ' Cui cladi similem Gaius saevissimus imperator sui imperii temporibus optavit . Plinius etiam dicit : ` in Fidenati agro iuxta UrbemUrbs: Umschreibung fuer Rom ciconiae nec pullos nec nidum faciunt ' , et alibi Romanos accepisse lapides ad structuram ex Fidenati agro circa UrbemUrbs: Umschreibung fuer Rom optimos . Et supra diximus Tiberim dividere agrum Veientem a Fidenate , mox Latium a Vaticano . De hac Vergilius in VI : ` urbem Fidenam ' . Et Livius libro IV scribit : Legatis Romanorum a Fidenatibus occisis , quia ob rem publicam occisi erant , statuae in rostris positae . Et post Fidenas in potestatem redactas eoque colonos missos , quibus occisis , Fidenates cum defecissent , a M. Aemilio dictatore victi et Fidenae captae ac desolatae sunt . Facta est alicubi superioribus in locis mentio accessus Hannibalis a Capua , tunc a Romanis obsessa et triplici vallo circumdata , ad urbis Romae moenia . Quare libet ordine viam repetere qua is venerit . Livius libro XXVI primum dicit Q. Fulvium Flaccum cos. iturum Romam Hannibalem secutum via Appia et Setiam Lanuviumque praemisisse qui commeatus in via pararent exercitui suo . ( Setiaque et Lanuvium notissimae sunt et supra a nobis descriptae . ) Hannibalem vero dicit praeter Calesnicht in Latium in agrum Sidicinumin Latium?? per Suessullam Allifanumque et Casinatem , Interamnam , ac Fregellas ad Lirim venisse , quae loca partim in veteri Campania ( nunc Terra Laboris dicta ) , partim in Samnitibus , a nobis infra sunt indicata . Hannibal postea , Liri transmisso , agrum praesentis Latinae regionis attigit . Primo , Fregellanum , qui locus , licet fuerit in Samnitibus , tamen habuit agrum suum in regione Latina . Et nunc dicitur Pons Corvus . De quo Livius in sexto : ` Hannibal infestius perpopulato Fregellano agro propter incisos pontes . ' Et in octavo : ` P. Plautio Proculo P. Cornelio Scapula coss. , Fregellas colonia deducta . ' Et infra : ` C. Poetilius dictator cum audisset arcem Fregellanam ab Samnitibus captam , omisso Boviano , ad Fregellas pergit . ' ` Unde nocturna Samnitum fuga sine certamine receptis Fregellis praesidioque valido imposito , in Campaniam rediit . ' Ornataque fuit Fregellana colonia M. Sextilio , quem Livius dicit respondisse pro duodeviginti coloniis quae milites prius denegatos et tributa dare promiserunt . Sequiturque Livius in Hannibalis itinere . Post Frusinatem , Ferentinatem , et Anagninum , quae loca nunc , parva nominis mutatione facta , sunt notissima . Ex Anagnino autem in Labicanum venit , quem locum , maxima nominis mutatione facta , diximus Valmontonem nunc appellari . Dicit enim Livius peritissime Hannibalem , qui esset in Labicano agro , movisse Algido , quia oppidum illud ( sicut nunc est ) tunc etiam Algido proximum ac prope contiguum erat . Et pervenisse Tusculum ea scilicet via qua nunc a Valmontono Marinum silvis petitur . Et quia sequitur Livius Hannibalem : ` cum non esset Tusculi moenibus receptus , dextrorsum descendisse Gabios ' , certissimum nobis facit , quod superiore diximus loco , Gabios fuisse quod nunc est oppidum Gallicanum . Quae autem fuerit Pupinia , quam post Gabios accesserit , ignoramus : quod plurimas ea regio habet oppidorum villarumque ruinas a nemine habitatas , prisca quarum nomina nullus novit . Sed iam , magno circuitu ab ostiis Tiberinis secundum Maris Inferi litus ad Lirim ( sive GaurianumWhite: Garigliano ) et inde per Marsos et mediterranea ad Anienem facto , ad Tiberim est reditum . Quo in circuitu omnis regio olim Latina ( sive , ut nunc dicitur Latium , Campania et Maritima ) est conclusa .