Zeilennummer / Position des ersten Zeichens in der Zeile / Zeilenlänge inkl. ^J
1 1 31 LIBER II. Regio tertia. Latina
2 32 77 Finis Etruriae ad Tiberim nos perducens Romam ordine describendam offerebat.
3 109 218 Sed cum id anno ante quarto tribus libris IV Eugenio Romano pontifici celeberrimo inscriptis sub Romae instauratae titulo effecerimus , urbem ipsam relinquentes , regionem in qua est Latinam novo volumine describemus.
4 327 70 Huius regionis vocabuli causam Vergilius in VIII ponit his versibus :
5 397 92 ` primus ab aetherio venit Saturnus Olympo, arma Iovis fugiens et regnis exsul ademptis . '
6 489 77 ` Is genus indocile ac dispersum montibus altis composuit legesque dedit . '
7 566 68 ` Latiumque vocari maluit , his quoniam latuisset tutus in oris . '
8 634 145 Servius autem grammaticus , Vergilium in VII exponens , populos proprie Latinos appellatos dicit eos qui intererant Albani montis viscerationi .
9 779 235 Quos quidem Latinos tanto amore Romanam gentem prosecutos fuisse videmus ut Livius libro LXXII enumeratis Italiae populis qui Bello Sociali defecerunt a Romanis , dicat auxilia Latini nominis et exterarum gentium missa populo Romano .
10 1014 143 Hanc autem regionem , aetatis nostrae ac superiorum aliquot saeculorum morem ( licet absurdum ) secuti , Campaniam et Maritimam appellabimus .
11 1157 216 Et quidem Campaniam scimus dictam fuisse a priscis regionem quae est circa Capuam , scimusque Latii appellationem a principio pauciora complexam fuisse iis quae nunc Campaniae et Maritimae vocabulo comprehenduntur .
12 1373 384 Sed contra videmus Strabonem Cretensem , qui Tiberii Augusti temporibus floruit , ponere in Geographia fines Latinorum maritimam regionem ab ostiis Tiberinis ad Sitanum sinum , in quo fuit Sinuessa , urbs maritima , et in mediterraneis Aborigines , Rutilos , Volscos , Hernicos , Aequicolos , Marsos et eos qui proximum Marsis incolunt Apenninum usque ad veteris Campaniae terminos .
13 1757 174 Unde peritissimum hunc vetustatis scriptorem et simul Plinium ( qui ab eo sumpsit ) secuturi , eam Latinorum regionem nostrae nunc Campaniae et Maritimae cogimur applicare .
14 1931 393 Nec satis scio si in nostra Latina regione rebus praesentibus ita satis potero facere sicut Livii Patavini , Divi Augusti , Vergilii , Strabonis , et Plinii adiumento vetustissimis satisfaciam , quamquam non est eo in flore nunc quo priscis temporibus fuit , adeo ut per eius oppida Hadrianum imperatorem gloriosissimum , dictatorem , aedilem , et duumvirum fuisse scribat Aelius Spartianus .
15 2324 33 Ut ergo a maritimis incipiamus :
16 2357 304 Ostiam urbem condidit mare inter et Tiberim Ancus Marcius , quamquam Servius grammaticus , in Vergilii VII , dicit exitum Tiberis naturalem non esse , nisi circa Ostiam ubi primum Aeneas castra constituit - cum postea in agro Lavino castra fecerit ingentia , quorum vestigia suis temporibus viderentur .
17 2661 67 Describit vero eam Strabo importuosam propter alluviones Tiberis .
18 2728 169 Oportuisseque dicit tunc adhiberi scapharum copiam quae ministeriis servirent , et onera exciperent , ac rursus onerarent ut levatae naves facilius flumen attingerent .
19 2897 74 Ea enim tempestate Romanus portus non erat , quem postea Claudius fecit .
20 2971 82 Tiberiusque imperator tunc primum Antii portum , Strabonis temporibus inchoabat .
21 3053 500 Unde , haec legens scribensque , in eam venio considerationem , quae prudentes quosque debet attentos et vigiles reddere ut rebus humanis parum confidant , non potuisse scilicet imperatorum Romanorum , et quidem potentissimorum , profusionem opum et adhibitam diligentiam efficere quin Ostiae civitatis , Antiatisque et urbis et portus , ac Romani item portus opera paucioribus annis mille integra permanserint et quin eadem , quae prius fuerat , Ostiae annis iam quingentis manserit importuositas .
22 3553 263 Primam calamitatem passa est Ostia Cinnae et Marii temporibus , cum scribat Livius libro LXXIX Cinnam et Marium quatuor exercitibus , ex quibus duo Q. Sertorio et duo Carboni dati sunt , urbem circumsedisse , Ostiam coloniam expugnasse ac crudeliter diripuisse .
23 3816 85 Habuitque aliquando Ostia ingentia aedificia , quorum nullum nunc exstat vestigium .
24 3901 151 Flavius Eutropius scribit Aurelianum Augustum coepisse fundare Ostiae forum nominis sui ad mare , in quo postea praetorium publicum fuit constitutum .
25 4052 180 Nec omittendum duximus eam optimos habuisse melones , ex quibus decem aliquando Clodium Albinum imperatorem unica cibatione inter multa alia comedisse scribit Iulius Capitolinus .
26 4232 291 Et quia aerem semper habuit ut in maritimis habitatoribus gravem , sacrosancta lege populi Romani vacationem militiae et publicorum munerum habuit , quam vacationem Livius XXVII scribit sub adventum Hasdrubalis in Italiam fuisse ad dies XXX suspensam ut plures milites res publica haberet .
27 4523 105 Urbem Ostiam , cum a Saracenis fuisset destructa , Leo IV pontifex Romanus instauratam Corsis replevit .
28 4628 217 Et tam diu destructa ac derelicta mansit ut nihil sit reliquiarum praeter turrim quam celebris famae pontifex Romanus Martinus V in urbis Romae potius quam in ostiorum Tiberis et portus custodiam aedificari curavit .
29 4845 66 Post Ostium Antium est , Romana colonia , de qua Livius in VIII :
30 4911 32 ` Antium nova colonia missa ' .
31 4943 53 ` Naves inde longae abductae interdictumque mare . '
32 4996 11 Et infra :
33 5007 170 ` naves Antiatum partim in navalia Romae subductae , partim incensae rostrisque earum suggestum in Foro exstructum adornari placuit , Rostraque id templum appellatum . '
34 5177 367 Eam urbem Strabo dicit ab Ostia distantem stadiis ducentis sexaginta fuisse temporibus suis aedificatam super rupe ab imperatoribus Tiberio , Druso , et Germanico ad otium relaxationemque laborum civilium , et additas fuisse aedes multas magnificentissimi operis , cum antea Antiates praedae studium cum Tyrrhenis commune haberent - quamvis Romanis subiecti essent .
35 5544 280 Unde Alexander Epirotas , et postea Demetrius successor , captivos praedones remittentes Romanis dixerunt dono eis dare corpora propter illam quam cum Graecis haberent cognationem , indignum tamen ducere viros ipsos et simul Italiae imperare et myoparones ad piraticam emittere .
36 5824 93 Fuit autem in Antiatum foro Castoris et Pollucis templum , quos servatores sues nominabant :
37 5917 18 haec a Strabone .
38 5935 115 Sed Horatius uoluisse videtur Fortunam ab Antiatibus in primis fuisse cultam , his versibus ad Fortunam scriptis :
39 6050 128 ` O Diva gratum quae regis Antium , potens vel imo tollere de gradu mortale corpus vel superbos vertere funeribus triumphos . '
40 6178 69 Livius autem libro LXXX scribit Cinnam et Marium expugnasse Antium .
41 6247 314 Et videmus Suetonium ac alios scribere Neronem postea tam insanis molibus exstruxisse et portum et urbem Antiatum ut non modo aerarium sed Romanum quoque imperium pecuniis exhauserit , effodiendisque postea thesauris ita applicuisse animum ut mentitos per singula mathematicos hariolosque nihilominus sectaretur .
42 6561 139 Habuitque Antium ( sicut supra de Ostia diximus ) sacrosanctam a publicis muneribus vacationem , quae pariter eodem tempore est suspensa .
43 6700 112 Urbem vero Antiatum nunc esse nullam , sed in mari , in litore , in nemoribus mirandas exstare ruinas vidimus .
44 6812 124 Neptunium autem , oppidum in Antii vestigiorum angulo aedificatum , novam et iucundam in re parva considerationem efficit .
45 6936 112 Mirarique soleo nullam eius rei , quam cum orbe condito originem habuisse oportuit , fieri a Plinio mentionem :
46 7048 285 alitur eius oppidi populus non exiguus piscatione , aucupio , et venatu , quod Antiatum olim ager ( ut Strabo innuit ) , tunc segetis vinique feracissimus , nunc a Civita Indivina Prosperi Columnae cardinalis oppido in maris litora duodeviginti miliarium latitudine silvis obtegitur .
47 7333 124 Neque enim est haec Lavinia , prima Aeneae urbs , cuius incolis postea ob Aeneae memoriam bello Latino Romani pepercerunt .
48 7457 38 Sicut Livius VIII libro sic scribit :
49 7495 135 ` Laviniis civitas data sacraque sua reddita , cum eo ut aedes lucusque Sospitae Iunonis communis Laviniis cum populo Romano esset . '
50 7630 138 Quin potius Lanuvium a quo Murenarum gens Romae praeclara fluxit quodque omnibus paene in vetustis Romanorum monumentis celebre habetur .
51 7768 19 Sed ad Neptunium .
52 7787 81 Mare saxosum , vel potius glareosum , pisces quidem multos atque optimos habet .
53 7868 84 Venationem vero amplissimae ut usquam silvae apris capreisque abundantem praebent .
54 7952 60 Aucupium quoque duplex est , eiusque tempora sunt diversa .
55 8012 263 Nam , cum ad prima veris signa hirundines et simul cum ipsis coturnices (a sono vocis nunc ` qualeae ' dictae) transmisso Mari Infero in Italiam redeunt , omnia Antiatum quondam litorum supercilia passuum quinque milibus Neptunienses contiguis retibus complent .
56 8275 145 Sedensque unusquisque in fundi proprii et magno pretio comparati loco ad particulam retium propriam venientes noctu coturnices fistula illicit .
57 8420 142 Et cum turmatim illae retibus intricentur , si aliqua de longissimo volatu fessa extra rete in sabulum ceciderit , eam auceps manu percipit .
58 8562 146 Fuisseque audivimus intra mensem unum , quo continuatur aucupium dies aliquot , in quorum singulis centum huiusmodi avicularum milia capta sint .
59 8708 47 De ipsis vero coturnicibus sic habet Plinius :
60 8755 50 ` Coturnices ante semper adveniunt quam grues . '
61 8805 114 ` Parva avis , et cum ad nos pervenit terrestris potius quam sublimis , advolat non sine periculo navigantium : '
62 8919 106 ` cum appropinquavere terris , quippe velis saepe incidunt , et hoc semper noctu , merguntque navigia . '
63 9025 125 ` Austro non volant , humido scilicet et graviore vento , aura tamen vehi volunt propter pondus corporum viresque parvas . '
64 9150 11 Et infra :
65 9161 91 in Campania primum veris principio multiplicare conspiciuntur priusquam venisse sciantur .
66 9252 55 Aliud item in Antiate agro est aucupium per autumnum .
67 9307 103 Palumbes cum mari transvolato Italiam relicturae sunt , aliquamdiu in nemoribus Antiatum commorantur .
68 9410 98 Quare peritissimi Neptunienses retia quam maxima in id aucupii magno parata impendio suspendunt .
69 9508 150 Exinde palumbes quascumque longo tractu viderint congregatas in arboribus considere , iactu lapidis et clamore territas , in aera volare compellunt .
70 9658 194 Dumque aves in magnum coactas numerum advolando , tensis retium insidiis viderint supereminere , contorta funda parvum lapidem , vel natura album vel gypso delinitum , maximo emittunt crepitu .
71 9852 281 Quo territae bombo palumbes , ut accipitres ( ` Chiluones ' a Plinio appellatos ) , quibus nunc ` falchonibus ' est nomen , quas in lapide bomboque fundae timent , declinando serventur , terrae quam possunt volatu rapidius appropinquant , sicque amentes in retia se praecipitant .
72 10133 111 De palumbis Plinius dicit eas quotannis advolare mari in Veliternum agrum , qui quidem ager Antiati continet .
73 10244 19 Et alibi scribit :
74 10263 79 ` post hirundines , sturnos , turdos abeunt palumbes , sed quonam incertum . '
75 10342 75 ` Hirundines vero in propinqua abeunt apricos secutae montium recessus . '
76 10417 98 Ex aucupio palumbarum Romanus nostri temporis populus nuptias et convivia maiori ex parte parat .
77 10515 76 Melioris namque saporis et nutrimenti hae parvae quam aliae sunt palumbes .
78 10591 218 In medio duarum quas descripsimus maritimarum urbium Ardeam ponit Strabo , Rutilorum olim habitationem , stadiis circiter septem a mari recedentem , et dicit prope eam fuisse Aphrodisium ubi panagyrim Latini agerent .
79 10809 82 Idque Plinius appellat lucum Iovis Indigetis , cui propinquus est amnis Numicus .
80 10891 42 Vergilius autem libro septimo sic habet :
81 10933 111 ` audacis Rutili ad muros , quam dicitur urbem Acrisioneis Danae fundasse colonis , praecipiti delata Noto . '
82 11044 71 ` Locus Ardea quondam dictus avis et nunc magnum manet Ardea nomen . '
83 11115 11 Et infra :
84 11126 65 ` quinque adeo , magna positis incudibus , urbes tela novant : '
85 11191 85 ` Atina potens , Tiburque superbum , Ardea , Crustumeri , et turrigerae Antemnae . '
86 11276 40 Et Servius , Vergilii septimo , dicit :
87 11316 42 ` Hyginus , ab augurio avium , Ardeam . '
88 11358 103 ` Et Ovidius , improprie ac fabulose , incensam ab Hannibale Ardeam et in hanc avem esse conversam . '
89 11461 66 Item Servius , eodem libro , verbum exponens ` Sacranae acies ' :
90 11527 133 ` dicunt quendam Corybantem venisse ad Italiam et tenuisse loca quae nunc Urbi vicina sunt , et ideo populos Sacranos appellatos : '
91 11660 47 ` nam sacrati sunt matri deorum Corybantes . '
92 11707 109 ` Alii Sacranas acies Ardeatum volunt , qui aliquando , cum pestilentia laborarent , ver sacrum voverunt : '
93 11816 30 ` unde Sacrani sunt dicti . '
94 11846 62 Dicit Plinius Ardeam fuisse conditam a Danae , Persei matre .
95 11908 139 Fuitque Ardea una ex duodeviginti coloniis quae , dum Hannibal magis urgeret Romanos , militiam et collationem tributorum detractaverunt .
96 12047 159 Id vero oppidum , raro habitatum colono , nunc Iacobus Columna possidet , quod Leone Romano pontifice , sicut coniicio , nominis ordine secundo ornatum fuit .
97 12206 105 Numicus vero fluvius , quem Strabo dicit propinquum esse Ardeae , a Vergilio sic celebratur in septimo :
98 12311 36 ` et fontis vada sacra Numici . ' .
99 12347 11 Et infra :
100 12358 27 ` fontis stagna Numici . '
101 12385 20 Super quo Servius :
102 12405 70 ` Ista iam ab incolis discuntur , quod ait `` stagna '' verum est . '
103 12475 93 ` Nam Numicus ante ingens fluvius fuit in quo repertum est cadaver Aeneae et consecratum . '
104 12568 82 ` Post , paulatim decrescens , in fontem redactus est , qui ipse sacratus est : '
105 12650 56 ` Vestae enim libari non nisi de hoc fluvio licebat . '
106 12706 140 Post Antium est quinto miliario Astura Antonii Columnae arx mari circumdata , prope quam Astures fuere vetustissimi , de quibus Vergilius :
107 12846 24 ` Astur equo fidens . '
108 12870 69 Ad quam parum feliciter divertit M. Cicero Antonii gladios fugiens :
109 12939 60 evasurus tamen , si coeptam ibi navigationem continuasset .
110 12999 176 Pari item infelicitate ad eandem Asturam se de fuga contulit Conradinus Henrici filius , quem genitor Fredericus secundus imperator , Siciliae rex , in carcere mori coegerat .
111 13175 143 Rex enim Petrus Arrago insulam Trinacriam , Constantiae uxori suae hereditario iure avi sui Frederici superius dicti debitam , armis ceperat .
112 13318 171 Conradinusque Carolum primum Andegavensem ita posse Neapolitano regno pellere confisus ( sicut ilium Arrago Trinacria expulerat ) , apud Beneventum infauste conflixerat .
113 13489 205 Unico sociatus comite , fugiens Asturae interceptus , ad Carolumque perductus , tam detestando quam semper alias regibus et praestantibus insueto principibus more exemploque securi publice est percussus .
114 13694 102 Deinceps est Circeius mons magna parte mari circumdatus , in quo Circen fabulae perhibent habitasse .
115 13796 157 Habuit vero is mons Strabonis aetate urbem ( ut dicit ) parvam et Circes templum ac Minervae antra , dicitque monstrari consuevisse quandam Ulixis phialem .
116 13953 75 Servius , in Vergilii septimo , super ` Circeae raduntur litora terrae ' :
117 14028 34 ` Mons est , ante insula fuit . '
118 14062 178 ` Paludibus enim a continenti separabatur , quas exclusit limus de Albanis montibus fluens , et dicebatur `` Aeaeus '' ab errore transeuntium quo homines mutabantur in feras . '
119 14240 81 De qua re beatus Aurelius Augustinus , dum Dei civitatem aedificat , sic habet :
120 14321 60 ` Varro astruit Circen socios Ulyxis mutasse in bestias . '
121 14381 11 Et infra :
122 14392 132 ` Nam de mulieribus malis artibus imbutis , et nos , dum essemus in Italia , audiebamus talia de quadam regione illarum partium : '
123 14524 160 ` mulieres imbutas his malis artibus in caseo dare solere ( quibus possent sive vellent ) viatoribus unde in iumenta verterentur necessariaque comportarent . '
124 14684 54 ` Post quae perfuncta opera iterum ad se redirent . '
125 14738 80 ` Nec tamen in eis mentem fieri bestialem sed rationalem humanamque servari . '
126 14818 95 In hoc monte oppidum fuit quod et Circeium dictum est , Liviusque utrumque Circeios appellat .
127 14913 311 Sed nos in Romanae ecclesiae gestis rebus , praesertim Gelasii secundi temporibus , ad annum salutis millesimum centesimum et vigesimum , saepe legimus in Circeio monte fuisse arcem Circeiam , omnium quas Romana ecclesia ubique haberet munitissimam , quae afflictis Romanae ecclesiae rebus auxilio saepe fuit .
128 15224 62 Nunc ad eius montis radices oppidum est Sanctae Felicitatis .
129 15286 123 Fluvium , qui proxime illabitur , Storacem Strabo , Plinius Nymphaeum vocat , super quo hi Formium fuisse dicunt oppidum .
130 15409 30 Deinceps est perpetuum mare .
131 15439 188 Et in mediterranea regione porrigitur campus Pontinus , quam regionem totam vetustissimis et multis ante conditam Urbem temporibus Ausones habitarunt , qui etiam Campanum habebant agrum .
132 15627 76 Unde Italiam Ausoniam et Ausonium pelagus vocitatum fuisse Strabo asserit .
133 15703 66 Post Ausones fuerunt Osci , quibus etiam Campania erat communis .
134 15769 56 Et denique omnia fuerunt Latinorum usque ad Sinuessam .
135 15825 53 Sed quicquid Strabo hic habeat , Plinius sic dicit :
136 15878 65 ` Mirum est quod de hac re tradere hominum notitiae possumus . '
137 15943 453 ` Theophrastus , qui primus externorum aliqua de Romanis diligentius scripsit ( nam Theopompus , ante quem nemo mentionem habuit , urbem tantummodo a Gallis captam dixit , Clitarchus ab eo proximus legationem tantum ad Alexandrum missam ) , hic iam et plusquam fama Circeiorum insulae mensuram posuit stadia octuaginta ( milia ) , eo volumine quod scribit Nicodoro Atheniensium magistratu , qui fuit urbis nostrae quadringentesimo quadragesimo anno . '
138 16396 121 ` Quicquid vero terrarum est , praeter decem milia passuum ambitus , annexum insulae post eum annum accessit Italiae . '
139 16517 22 ` Aliud miraculum : '
140 16539 95 ` a Circeis palus Pontina est , quem locum XXIIII urbium fuisse Mucianus ter cos. prodidit . '
141 16634 132 ` Deinde flumen Aufentum supra quod Terracina oppidum , Volscorum lingua Anxur dictum , ubi fuere Amyclae a serpentibus deletae . '
142 16766 86 Repetii a Strabone Plinioque vetustissima , quae et ipsi a vetustissimis acceperunt .
143 16852 112 Livius vero , XLVI , scribit Pontinas paludes a Cornelio Cethego cos. , cui ea provincia obvenerat , siccatas .
144 16964 150 Agrumque ex his factum , a campis Pontinis ad Terracinensem agrum stadia centum fuisse tradit Strabo , cum nostri octo passuum milia nunc computent .
145 17114 179 Terracinae etiam nunc adiacet paludis Pontinae pars , quam paludem faciunt amnes duo , e quibus maior Aufens appellatus , apud Terracinam olim via Appia Mare Inferum attingebat .
146 17293 105 Terracinam dicit Livius , cum fuisset a Romanis direpta , causam dedisse solutioni stipendii militaris :
147 17398 89 ` Fabius (quod maxime petebatur) ad Anxur oppugnandum sine ulla populatione accessit . '
148 17487 107 ` Anxur fuit , quae Terracinae nunc sunt , urbs prona in paludes et ab ea parte oppugnationem ostendit . '
149 17594 186 ` Circummissae quatuor cohortes cum C. Servilio Ahala , cum imminentem urbi collem cepissent , loco altiore ( qua nullum erat praesidium ) ingenti clamore ac tumultu moenia invasere . '
150 17780 54 ` Pronuntiatum ne quis praeter armatos violaretur . '
151 17834 105 ` Reliquam omnem multitudinem voluntariam exuit armis , quorum ad duo milia quingenti vivi capiuntur . '
152 17939 47 ` A cetera praeda Fabius militem abstinuit . '
153 17986 96 ` Postea , ubi venerunt tribuni , oppidum vetere fortuna opulentum tres exercitus diripuere . '
154 18082 140 ` Cuius praedae gratia factum est ut stipendium miles tunc primum acciperet , cum ante id tempus de suo quisque munere eo functus esset . '
155 18222 34 Octavo autem libro Livius habet :
156 18256 105 ` Cohors una , cum haud procul Anxur esset , ad Lautulas saltu angusto inter mare et montes consedit . '
157 18361 74 Et Servius septimo Vergilii super verbo , ` Circeiumque iugum ' , dicit :
158 18435 203 ` circa hunc tractum Campaniae colebatur puer Iuppiter , qui Anxurus dicebatur quasi axiros , id est sine novacula , quod barbam numquam rasisset et colebatur etiam Iuno virgo quae Feronia dicebatur . '
159 18638 69 Est autem fons iuxta Terracinam qui aliquando dictus est ` Anxur ' .
160 18707 19 Et infra Servius :
161 18726 165 ` Haud longe a Terracina oppidum est Satura , et eius cognominis fluvius Ufens ( quem Vergilius significat angustum esse ) , qui inter valles serpens mare petat . '
162 18891 60 Suetonius Tranquillus in Vita Tiberii imperatoris scribit :
163 18951 128 ` iuxta Terracinam , in loco cui Praetorio nomen est , cenante eo , complura et ingentia saxa fortuitu superne delapsa sunt . '
164 19079 69 ` Multisque amicorum et ministrorum elisis , praeter spem evasit . '
165 19148 122 Terracinae etiam casu theatri viginti hominum milia per Tiberii imperatoris tempora interiisse scribit idem Tranquillus .
166 19270 240 Qui , inferius vitam Neronis scribens , dicit eum immanissimae insatiabilisque crudelitatis imperatorem optasse similem cladem suis quoque temporibus accidere , ut eius calamitatis memoria suum quoque imperium faceret posteris memorabile .
167 19510 121 Aelius Spartianus in Vita Hadriani dicit Palmam consularem virum Hadriani insidiatorem , Terracinae interfectum fuisse .
168 19631 75 Idemque Aelius scribit Antoni(n)um Pium instaurasse Terracinensem portum .
169 19706 121 Et Livius libro XXVI dicit Anxurinam coloniam habuisse sacrosanctam vacationem , quae adventu Hasdrubalis sit suspensa .
170 19827 180 Libro autem XXI dicit Minucium a Fabio Maximo dictatore missum ad firmandum saltum , qui sub Terracina imminet mari , ne Hannibal per viam Appiam in agrum Romanum iret praedatum .
171 20007 103 Lucanus autem , accessum Caesaris primum post leges ad Rubiconem transgressas describens , sic dicit :
172 20110 91 ` Et iam praecipites superaverat Anxuris arces et qua Pontinas via dividit uda paludes . '
173 20201 60 De Anxure sic habet Martialis coquus poeta , ad Faustinum :
174 20261 99 ` O nemus , o fontes , solidumque madentis harenae litus , et aequoreis splendidus Anxur aquis . '
175 20360 18 Et ad Frontinum :
176 20378 54 ` Anxuris aequorei placidos , Frontine , recessus . '
177 20432 110 Servius grammaticus Vergilii versum libri IX Aeneidos , ` tacitis regnavit Amyclis ' , exponens , sic habet :
178 20542 158 ` Inter Caietam et Terracinam oppidum est constitutum a Laconibus , qui comites Castoris et Pollucis fuerunt et ab Amyclis , provinciae Laconiae civitate . '
179 20700 164 ` Hi secundum sectam Pythagoream a caede omnium animalium abstinuerunt adeo ut natos in vicinis paludibus serpentes occidere nollent - a quibus interempti sunt . '
180 20864 9 Aliter :
181 20873 138 ` cum frequenter nuntiaretur hostes adfuturos et inani terrore civitas quassaretur , lege caverunt ne quis hostes nuntiaret adfuturos . '
182 21011 72 ` Postea , cum vere venirent hostes , nullo nuntiante , deleti sunt . '
183 21083 100 ` Et sic Amyclae silentio periere , unde Vergilius appellavit eas tacitas et Lucilius satiricus : '
184 21183 65 ` mihi necesse est loqui , nam scio Amyclas tacendo periisse . '
185 21248 83 Solum Terracinae dicit Strabo intus attingere Formias , Minturnas , et Sinuessam .
186 21331 249 Addiditque venientes a Brundisio Romam prope Terracinam attingere fossam plenam in multis locis palustribus et fluvialibus aquis , propinquam viae Appiae , et navigari nocte maxime , quandoque interdiu , eosque qui ad vesperam intrant mane egredi .
187 21580 132 Deinceps haberi Formias , Laconicum aedificium , quae antea ` Hormiae ' diceba(n)tur - a bono portu , quem Lacones euormon dicunt .
188 21712 286 Eam urbem amoenissimi situs , in qua Cicero Formianam habuit villam , Saraceni ad annum salutis octingentesimum quinquagesimum sextum destruxerunt , et tunc , Erasmi martyris reliquiis Caietam translatis , datus est Caietanae ecclesiae a Gregorio IV Romano pontifice primus episcopus .
189 21998 82 Servius tamen in VII dicit Iunonem virginem aliquando dictam fuisse ` Formiam ' :
190 22080 44 unde locus apud quem colebatur sit dictus .
191 22124 17 Livius in VIII :
192 22141 104 ` Formianis , quod per fines eorum tuta pacataque semper fuisset via , civitas sine suffragiis data . '
193 22245 132 Additque praedictis Strabo dehinc incipere sinum Gaietae sic a Laconibus nominatum , quod concava omnia ` Gaieta ' illi appellant .
194 22377 122 Et tamen Strabo consentit Caietam scribere quosdam a nutrice Aeneae fuisse dictam , sicut Vergilius , septimi principio :
195 22499 94 ` tu quoque litoribus nostris , Aeneia nutrix , aeternam moriens famam , Caieta , dedisti . '
196 22593 163 Sed licet Caietae sinus arxque Celebris et pervetustae fuerint famae , ea tamen non fuit civitas priusquam Formias ( ut supra ostendimus ) destruxerunt Saraceni .
197 22756 131 Distat vero a Terracina arx ( ut Strabo ) et ( ut nunc est ) civitas Caieta stadiis centum , quae nunc viginti milia computantur .
198 22887 139 Portum Caieta eo in sinu habuit semper optimum , quem tamen Aelius Spartianus ab Antonino Pio magnis exstructionibus instauratum scribit .
199 23026 109 Et Faustinam eius uxorem scribit idem Aelius condiciones sibi et nauticas et gladiatorias Caietae elegisse .
200 23135 96 Primaque est ea in via civitas Fundana decimo a Terracina miliario , de qua Livius libro VIII :
201 23231 102 ` Fundanis , quod per fines eorum tuta pacataque semper fuisset via , civitas sine suffragio data . '
202 23333 11 Et infra :
203 23344 135 ` Fundanus Vitrubius Bacchus , Privernis se ducem rebellionis exhibens , Romanos compulit ut Lucium Papirium cos. in eos mitterent . '
204 23479 23 ` Fusi Privernates . '
205 23502 46 ` Plautius alter cos. in Fundanos ducebat . '
206 23548 50 ` Ingredienti fines senatus Fundanus occurrit : '
207 23598 214 ` negare se pro Vitrubio sectamque eius secutis precatum venisse , sed pro Fundano populo , quem extra culpam belli esse ipse Vitrubius indicasset , cum receptaculum fugae Privernum habuit , non patriam Fundos . '
208 23812 45 ` Cos. collaudatis Fundanis eis pepercit . '
209 23857 79 Fundanorum vina Martialis coquus innuit non esse talia quae inveteranda sint :
210 23936 46 ` Haec Fundana tulit felix autumnus opima . '
211 23982 46 ` Expressit mustum consul , et ipse bibet . '
212 24028 101 Euntibusque a Fundis Formias sinistrorsum est Villa oppidum , a quo Galba imperator originem duxit .
213 24129 35 Dextrorsumque est lacus Fundanus .
214 24164 78 Inde Itrum quinto miliario , quae civitas Lemurnarum fuit , de qua Horatius :
215 24242 46 ` tandem defessi Lemurnarum venimus urbem . '
216 24288 61 Et altero item quinto , sed extra viam Appiam , est Caieta .
217 24349 168 Ea autem decem milia passuum viam habent silicibus Romano veteri modo stratam inter arduos celsosque montes - sed viti , olea , arborumque consitionibus amoenissimos .
218 24517 212 Et secundum litus marisque undas a Terracina petitur turris Sancti Anastasii , deinde oppidum Spelunca appellatum , ubi dicit Strabo speluncas patere ingentes , quae habitationes magnas speciosasque exciperent .
219 24729 360 Post speluncas in litore est Caieta , a qua nunc urbe ad Traiectum ( sive Lirim ) fluvium , nunc Gaurianum appellatum , milibus decem terra est omnium - non solum Italiae , sed orbis totius - amoenissima , quod , fontibus ibi scatentibus , aquae passim lucidissimae citrangulis arantiisque ( ut nostri citrea appellant ) consita interfluunt irrigantque loca .
220 25089 121 Praecipuusque fons decimo post primam scaturiginem passu molas versat plurimas vico celebri pulcherrimoque circumdatas .
221 25210 103 Per quae loca Scipionem Laeliumque conchas et umbilicos legisse Cicero indicat in secundo De oratore :
222 25313 270 ` Laelius et Scipio semper adinvicem rusticari tuncque mirabiliter repuerascere erant soliti , cum rus ex urbe tamquam e vinculis evolassent , et ad Caietam Laurentumque conchas et umbilicos legere consuevissent , et ad omnem animi remissionem ludumque descenderent . '
223 25583 113 Quo quidem in decem milium spatio Herculanea fuit via , omnium quas Romanum ubique habuit imperium amoenissima .
224 25696 67 De qua Cicero oratione In legem agrariam Rulli secunda sic habet :
225 25763 36 ` accedent salicta ad Minturnas . '
226 25799 90 ` Adiungitur et illa via vendibilis Herculanea multarum deliciarum et magnae pecuniae . '
227 25889 121 Suntque deinceps Castellonum oppidum et Honoratum villa , quam Honoratus , Fundorum comes , speciosissimam aedificavit .
228 26010 111 In conspectu autem speluncarum , quas ad Caietae sinum esse diximus , sunt propositae in pelago insulae duae :
229 26121 78 Pandana et Pontia , sicut Livius IX libro dicit , colonia a Romanis deducta .
230 26199 121 Eas dicit Strabo parvas , sed pulchre habitatas inter se parum , sed a continent ducentis quinquaginta stadiis distare .
231 26320 109 Fuerunt vero hae insulae post Strabonis tempera multorum martyrum et Christi confessorum exsilio decoratae .
232 26429 112 Sinum Caietanum tangit Caecubus mons vini praestantia celeber , et Caecubum , civitas Fundorum , in via Appia .
233 26541 61 Haec autem omnia loca boni vini copiam habere dicit Strabo .
234 26602 13 Et Plinius :
235 26615 50 ` Caecubae vites in Pontinis paludibus madent . '
236 26665 139 Vestusta est autem utraque civitas et suo quaeque ornata fuit Romano pontifice , Caieta secundo Gelasio , Funda Sotere , patre Concordio .
237 26804 60 Sed iam limites attingimus nostrae huius Latinae regionis :
238 26864 72 Sinuessam et Liris sive Gauriani ostia , et maritimam absolvimus oram .
239 26936 110 Et tamen priusquam ad mediterraneam redeamus , ea docebimus quae Liris ad sinistram in regione Latina habet .
240 27046 106 Supra Traiectum oppidum , tribus milibus passuum a mari distans , est Liri contiguum Speninum castellum .
241 27152 126 A quo distant octo milia passus Fractae , totidem a Ponte Corvo semotae , quod oppidum Fregellas fuisse ostendimus superius .
242 27278 60 Aliis item octo miliaribus abest Ceparanum nobile oppidum .
243 27338 92 Reliqua ad fontem Liris proximius accedentia in Vestinorum Samnitiumque partibus dicentur .
244 27430 182 In mediterraneo autem Latinorum solo frequentes fuere urbes infinitaque paene oppida et castella , ex quibus auctor est Plinius quinquaginta tres populos sine vestigiis interiisse .
245 27612 140 Hac autem describenda mediterranea regione modum hactenus in aliis servatum a fluviorum ostiis fontibusque et discursu servare nequibimus .
246 27752 94 Sed alium certius facturum satis , qui in nulla reperiatur alia Italiae regione , tenebimus :
247 27846 127 viis incedendo tribus , Appia , Latina , Tiburtina , quae inter se diversae ad Lirim amnem et Sinuessam Caietamque perducunt .
248 27973 229 Nec tamen certiore gradu ita per singulas pedem figere poterimus quin delabi et aberrare videamur - quod quidem necessitas faciet , cum viae alicubi dirutis pontibus aversae , alicubi ut penitus ignorentur omnino sint perditae .
249 28202 222 Igitur Roma nunc petentibus Terracinam iter , est primum duodecimo miliario Marinum , quod non absurde Marianam villam fuisse ut credam facit proxima L. Murenae villa semi etiam integra , et praedium Portium vulgo notum .
250 28424 420 Eademque Lucii Murenae villa , priscum nunc quoque retinens nomen , credere nos hactenus fecit aut Marinum ( si ea non fuerat , ut diximus , Mariana villa ) aut Zagarolum , novi nominis oppidum , sed , ut ruinae indicant , vetustum fuisse Lanuvium , ex quo vetustissimo et celebratissimi nominis municipio Urbi propinquo Murenas patricios et consulares viros originem duxisse Cicero in oratione Pro L. Murena affirmat .
251 28844 206 Nuper autem in oppido quod corrupte ` Civita Indivina ' appellatur , a Prospero Columna cardinale possesso , lapis repertus est litteris inscriptus maiusculis , quae Lanuvium illud oppidum esse ostendunt .
252 29050 91 A Marino autem octavo miliario sunt Velitrae , civitas vetusta , de qua Livius in octavo :
253 29141 160 ` In Veliternos veteres cives , quod toties rebellassent , graviter saevitum , et muri deiecti , et senatus inde abductus , iussique trans Tiberim habitare . '
254 29301 106 ` In agrum senatorum coloni missi , quibus ascriptis speciem antiquae frequentiae Velitrae receperunt . '
255 29407 141 Estque ea civitas , cum aliter vetustate sua , tum ea ratione notissima , quod Octavii Caesaris Augusti progenitores inde originem habuere .
256 29548 190 Quintoque ab ea miliario ad sinistram distat vetustissimi nominis oppidum Cora , ab uno trium fratrum condita , quorum alius Tibur aedificavit , alius monti proximo Catillo cognomen dedit .
257 29738 26 De quo Vergilius in VII :
258 29764 138 ` Tum gemini fratres Tiburtia moenia linquunt , fratris Tiburti dictam cognomine gentem , Catillusque acerque Corax , Argiva iuventus . '
259 29902 91 Deinceps a Velitris recto itinere institute est quarto decimo miliario oppidum Sarmineta .
260 29993 215 Et tertio absunt ` Aquae Foetidae ' , ad quas palus incipit Terracinam usque ( non minus nunc quam Strabonis aetate consueverit ) navigabilis , quam locorum vicinitatem Martialis coquus poeta indicat his versibus :
261 30208 183 ` O nemus , o Fontes , solidumque madentis harenae litus , et aequoreis splendidus Anxur aquis , et non unius spectator lectulus undae , qui videt hinc puppes fluminis inde maris . '
262 30391 137 Ab hisque aquis quinque miliaribus distat Setia vetusti nominis oppidum arduo in colle situm , vini ( ut refert Plinius ) optimi ferax .
263 30528 28 Et Martialis coquus poeta :
264 30556 84 ` Pendula Pontinos quae spectat Setia campos exigua vetulos misit ab urbe cados . '
265 30640 11 Et alibi :
266 30651 96 ` Setinum dominaeque nives densique trientes , quando ego te , medico non prohibente , bibam? '
267 30747 173 Privernumque item vetustum , quinque a Setia distans , non ut olim campestre est sed arduum in collem mutatum , postquam Teutonica simul et Britonum rabie fuit destructum .
268 30920 81 Eius autem alumna fuit Camilla , quam virginem Vergilius miris effert laudibus :
269 31001 30 ` Volsca de gente Camilla . '
270 31031 59 Super quo verbo , Servius exponit eam fuisse Privernatem .
271 31090 111 Solidior vero et certior Privernatium laus fuit illa argutissima oratoris eorum ad senatum Romanum responsio :
272 31201 122 cum interrogatus qualis esset pax quam Privernates tantopere peterent , respondit perpetuam , si bona daretur , futuram .
273 31323 89 Fluvius ipsum praeterfluens oppidum dictus est olim Amasenus , de quo Vergilius in VII :
274 31412 33 ` Amasene pater ' , et in VIII :
275 31445 63 ` ecce fugae medio summis Amasenus abundans spumabat ripis . '
276 31508 72 Circumstantque Privernum oppidula Maientia , arx Gorga , et arx Sicca .
277 31580 133 Somninum hinc quinque miliario est oppidum , quod sit arduo in colle situm pro Somnino dictum , a quo abest item quinque Terracina .
278 31713 317 Hanc inter ubique montuosam et eam viam , quae primo secundum litus est descripta , habetur Appia , eiusque viae prima urbs ad sextum decimum ab Urbe est Alba , qua quidem in via multo maiora sunt aedificiorum monumentorumque et iactarum molium vestigia quam quisquam possit credere , qui omnia attente non viderit .
279 32030 52 Estque haec Alba cuius meminit Vergilius in primo :
280 32082 23 ` Albanique patres . '
281 32105 64 Nam tredecim fuerunt Albani reges de Aeneae et Laviniae gente .
282 32169 101 Et Livius scribit , Alba a Romanis destructa , Albanos in urbem receptos Caelium montem incoluisse .
283 32270 37 De cuius origine Vergilius in VIII :
284 32307 45 ` Ascanius clari condet cognominis Albam . '
285 32352 104 Eam urbem trecentis ante Romam annis conditam ultimo immunitam reddidit Henricus III , rex Germanicus .
286 32456 199 In parvo cuius angulo oppidulum nunc exstat a Sabellis civibus Romanis possessum , sicut et possident Sabellum , vetustissimi nominis nunc oppidum , a quo Romanae nunc familiae nobili nomen fluxit .
287 32655 379 In eo Ludovicus cardinalis Aquileiensis , Romani pontificis camerarius , monasterium , quod Honorius III de gente Sabella aedificavit , paene funditus dirutum magna instauravit impensa adeo ut - sive monasterii sive villae inter ceteras Italiae amoenissimae rusticanas inibi habitationes habeat - ductus aquarum instauraverit et demortuae urbi aliquam oppidi faciem reddiderit .
288 33034 111 Eademque in via Appia est proxima Albae sexto miliario Aricia olim civitas vetusta , de qua Livius , in VIII :
289 33145 58 ` Aritini eodem iure quo Lavinii in civitatem accepti . '
290 33203 105 Nunc vero penitus est derelicta , cuius marmora et cetera ornamenta Marini oppidi ecclesias decorarunt .
291 33308 176 Estque Aricia una ex urbibus quinque quas facit Vergilius , in VII , ministrasse tela Aeneae , quo in loco appellat eam ` potentem ' , quia fuit praestans in regione civitas .
292 33484 97 Eam dicit Servius nactam esse nomen a morbis quos gigneret , quia vicina esset Pontinae paludi .
293 33581 126 Et alio loco dicit Ariciam a Vergilio appellari ` matrem ' ut plauderet adulareturque Augusto , cuius mater fuierit Aricina .
294 33707 100 Nam Iulia Caesaris soror genuit Attiam ex Balbo in Aricia , et Attia ex Octavio genuit Octavianum .
295 33807 27 Sic enim habet Vergilius :
296 33834 92 ` ibat et Hippolyti proles pulcherrima bello , Virbius insignem quem mater Aricia misit . '
297 33926 51 Est vero haec Hippolyti fabula ab Ovidio scripta .
298 33977 185 Nam Diana Hippolytum ab inferis revocatum misit Ariciam , quem nutriri curavit ab Egeria nympha , Numae Pompilii amica , cuius monitis et consilio rem publicam administrare simulabat .
299 34162 76 Appellat itaque Vergilius Hippolytum ` Virbium ' , id est , ` bis virum ' .
300 34238 26 Nota est vetus historia :
301 34264 152 Etruscos , qui cum Arunte , regis Porsenae filio , ad oppugnandum Ariciam iverant , amisso duce redeuntes Romam amice et hospitaliter fuisse acceptos .
302 34416 101 Quibus fuit datus ad habitandum in urbe celeberrimo loco vicus semper postea ` Tuscus ' appellatus .
303 34517 65 Quam ob rem Porsena obsides in foedere habitos benigne remisit .
304 34582 76 Livius libro LXXX scribit Cinnam et C. Marium expugnasse Ariciam coloniam .
305 34658 221 Plinius vero dicit brassicam Aricinam altitudine non excelsam reputari utilissimam , quia sub omnibus paene foliis fructificat cauliculis peculiaribus , cum Sabellanae brassicae folia dicat fuisse in admiratione crispa .
306 34879 79 Eorumque crassitudinem extenuare caulem sed dulcissimum ex omnibus perhiberi .
307 34958 48 Et Martialis poeta Aricinos porros sic laudat :
308 35006 48 ` mittit praecipuos nemoralis Aricia porros . '
309 35054 388 Deinceps eadem via secus Storacem sive Nymphaeum amnem , ubi olim fuit Forum Appii vetus oppidum , nunc est monasterium Fossa Nova appellatum , quod , centum olim pluribusque monachis habitari solitum postquam multis annis manserat derelictum , quarti Eugenii pontificis religiosissimi opera adiumentoque Cisterciensium abbas anno ante quinto decem duodecimve monachis habitari curavit .
310 35442 116 Fundique civitas postmodum habetur , quae superius descripta ab Honorato Caietano principe humanissimo possidetur .
311 35558 221 Alia , quae nos ad Latinorum limites ducit , via est Latina , in qua primum decimo ab Urbe miliario cernuntur vestigia Columnae oppidi , a quo clara Columnensium familia multis ante saeculis originem habuit et cognomen .
312 35779 122 Ibique Algidum incipit vetusti et in historiis celebrati nominis silva , in cuius medio bifurcatum est iter hoc nostrum :
313 35901 202 et hinc ad dexteram XIIII a Columna distat Valmontonum , ubi Lavicos fuisse ad finem huius regionis ostendemus ; inde ad sinistram minore spatio abest Gallicanum , quem locum Gabios fuisse coniicimus .
314 36103 217 Eo autem itinere in ipso Algidi silvae ingressu Regillus est lacus , apud quem Aulus Postumius dictator prospere adversus Tarquinium Superbum patria eiectum et Latinorum exercitum Romanis bellum inferentem pugnavit .
315 36320 102 A Gallicano autem ( sive Gabiis ) tertio distat Praeneste civitas , de qua inferius copiose dicemus .
316 36422 107 Et inde secundo absunt Cavae , Odoardi Columnae oppidum , et pariter secundo item miliario est Zinazanum .
317 36529 287 Quod oppidum , civitatulae cuipiam aedium ornatu , populi frequentia , et opum affluentia comparandum , a Martino quinto pontifice gloriosissimo , multisque Romanae ecclesiae cardinalibus , et simul a praestantibus Romanae curiae viris per aestatis caumata saepenumero inhabitatum est .
318 36816 101 Abest a Zinazano decem passuum milibus Anagnia civitas in Hernicis vetustissima , de qua Vergilius :
319 36917 54 ` Hernica saxa colunt , quos dives Anagnia pascit . '
320 36971 56 Servius vero exponit Vergilium allusisse ad historiam :
321 37027 173 ` Nam Antonius , Fulvia Augusti sorore contempta , postquam duxit Cleopatram Aegypti reginam , eius monetam in Anagnia cudi iussit , unde dives est a Vergilio appellata . '
322 37200 103 Hernicos autem Servius Sabina lingua a saxosa patria dictos vult , quia hernae Sabini saxum dicerent .
323 37303 15 Livius in IX :
324 37318 204 ` P. Cornelius Arvina , M. Tremulus coss. concilium populorum omnium habentibus Anagninis in circo , quem Maritimum vocant , praeter Alatrinatem et Verulanum , omnes Hernici bellum Romanis indixerunt . '
325 37522 11 Et infra :
326 37533 63 ` Marcius cos. omnem gentem Hernicam in deditionem accepit . '
327 37596 14 Et inferius :
328 37610 184 ` Anagninis , quia arma Romanis intulerant , civitas sine suffragii latione data , concilia connubiaque adempta , et magistratibus praeter quam sacrorum curatione interdictum fuit . '
329 37794 105 Anagnia civitas duobus Romanis pontificibus , tertio Innocentio et octavo Bonifacio civibus , decorata .
330 37899 122 Bonifaciusque vel ea ratione gloriosus pontifex fuit , quod annum Iubilaeum primus Romanorum pontificum Romae instituit .
331 38021 307 Isque , qui quartus praesenti anno celebratur , Iubileus maiorem multo ceteris hucusque habuit populorum multitudinem , melius in dies ut videbatur processurus , nisi exardescere incipiens praesenti Iunio pestilentia et multos absumpsisset , et curiam abire suasisset , et populos ab adventu deterruisset .
332 38328 180 Inde vero fuit Bonifacius infelix , quod Sarram Columnensem capitali prosecutus odio Praeneste vetustissimam urbem , quam is Sarra paterna possederat successione , solo aequavit .
333 38508 88 Et duos ex ea familia cardinales dignitate privavit , quos Clemens V illico restituit .
334 38596 401 Et postmodum regem Franciae Bonifacius adeo irritavit ut , immissus adiutusque ab eo Sarra eundem pontificem in patria et domo paterna ceperit , Romamque captivum abduxerit , ubi nulla magis ratione alia diem male obiisse creditus est quam quia simplicem corde et sanctum virum Caelestinum quintum , qui pontificatu quo se per renuntiationem exuit ilium ornaverat , in Fumonis carcere mori coegerat .
335 38997 138 Scribit Plinius Fucinum lacum , qui Marsorum appellatur , subterraneos habere cuniculos quibus aqua certo effluens tempore amnem faciat .
336 39135 175 Et sive Plinii textus ( ut saepe alibi ) eo in loco corruptus sive aliter vitiatus et mutilatus est , non satis potuimus intellegere quo in loco fluvium ille oriri affirmet .
337 39310 226 Sed fontem esse scimus Anagniae Tophanum nomine , qui hieme , quando Fucinus glacie astringitur , siccus , vere postmodum , aestate , ac autumno ingentem evomit vim aquarum , quae Lirim amnem a Sancto Vito oriundum adaugent .
338 39536 110 Est vero quinto ab Anagnia Ferentinum , Romana colonia olim et ipsa Hernicorum , de qua Livius libro tertio :
339 39646 45 ` progressus Tullius ad caput Ferentinum . '
340 39691 15 Et libro VII :
341 39706 43 ` Ferentinum urbem Hernicorum vi cepit . '
342 39749 16 Et libro nono :
343 39765 134 ` Hernicorum tribus populis , Alatrinati , Verulano , Ferentinati , suae leges , quia maluerunt quam civitatem Romanam , redditae . '
344 39899 16 Item inferius :
345 39915 87 ` Ferentinum inde , quamquam nihil quietis dabatur , tamen summa alacritate ductum . '
346 40002 124 ` Ceterum ibi plus laboris et periculi fuit , et defensa summa vi moenia sunt , et locus erat munimento naturaque tutus . '
347 40126 46 ` Sed evicit omnia assuetus praedae miles . '
348 40172 34 ` Ad tria milia hominum caesa . '
349 40206 26 ` Praeda militum fuit . '
350 40232 177 Suetonius autem Tranquillus scribit Othonis imperatoris , qui Galbae successit , maiores ortos fuisse oppido Ferentino , familia vetere honorata atque ex principibus Etruriae .
351 40409 58 A Ferentino quinto itidem est Frusinona , de qua Livius :
352 40467 89 ` Frusinates tertia parte agri damnati , quod Hernicos ab eis sollicitatos compertum . '
353 40556 245 Fuitque duobus olim ornata Romanis pontificibus , Hormisda patre Iusto per consulatus Symmachi et Boethii tempora , et Silverio eodem genito Hormisda , quem , Iustiniano primo imperatore , Theodatus rex Gothorum tertius per pecuniam ordinavit .
354 40801 92 A Frusinonaque distat quindecim miliaribus Ceperanum , nostrae huius regionis alter limes .
355 40893 55 Sed propinquo huic itinere sunt ad Zinazani dexteram :
356 40948 131 Pallianum , Serronum , Pillium , Acutum , Trivilianum , Collis Pardi , Anticulum , Verulae vetus oppidum , de quo Livius , in IX :
357 41079 78 ` Verulanis suae leges , quia maluerunt quam civitatem Romanam , redditae . '
358 41157 90 ` Connubiumque inter suos , quod aliquamdiu soli Hernicorum habuerant , permissum est . '
359 41247 65 Et Fumone Caelestini pontificis Romani carcere et morte clarum .
360 41312 124 Deinceps Alatrum , vetusti nominis civitas , cui simul cum Verulanis suae leges redditae a Romanis et connubium permissum .
361 41436 144 Hinc Babucum , olim civitas apud Livium Bovillarum nomine nota , deinde Turritium , Pofae , Vicus , Ripae , Porcilianum , Trevum , Felectinum .
362 41580 111 Altera autem via , quam medio in Algido liquimus , primum est oppidum , olim Labici , de quo Livius libro IV :
363 41691 83 ` et renuntiatum est novos hostes , Labicanos , consilia cum veteribus iungere . '
364 41774 224 ` Labicos legati missi , cum responsa inde retulissent dubia , quibus nec tum bellum quidem parari nec diuturnam pacem fore appareret , Tusculanis negotium datum adverterent animos ne quid novi tumultus Labicis oriretur . '
365 41998 127 ` Nuntiarunt legati Labicanos arma cepisse et cum Aequorum exercitu depopulatos agrum Tusculanum castra in Algido posuisse . '
366 42125 133 ` Q. Sulpicius Priscus dictator , captis direptisque illorum castris , oppidum Labicos corona circumdatum scalis captum diripuit . '
367 42258 64 ` Censuitque senatus frequentem coloniam Labicos deducendam . '
368 42322 66 ` Coloni ab Urbe mille quingenti missi bina iugera acceperunt . '
369 42388 190 Id oppidum nunc dicitur Valmontone , quod proprio iure a nobili Comitum familia possessum , nuper magno privatum est decore , Lucido diacono cardinali studiorum humanitatis flagrantissimo .
370 42578 179 Sed eius frater Altus , vir doctus simul et prudens , Iohanne ornatus filio rei bellicae gloria apud Venetos florente , oppidi illius aliorumque quibus praesunt decus conservat .
371 42757 142 Fuitque Labicanum olim uvis copiosum optimis , ex quibus Clodium Albinum pondo viginti unica cibatione comedisse scribit Iulius Capitolinus .
372 42899 139 Proximumque est Valmontoni Monsfortinus oppidum Stephani nostri familia nobili , quae oppidi cognomen habet , oriundi patria atque villa .
373 43038 140 Deinceps sunt Zanchatum , Gavignanum et Sigma oppidum vetus , vinum , ut inquit Plinius , faciens Signinum , quod alvum maxime restringit .
374 43178 30 Hinc Martialis coquus poeta :
375 43208 48 ` Potabis liquidum Signina morantia ventrem ? '
376 43256 46 ` Ne nimium sitias , sit tibi parca sitis . '
377 43302 73 Quae Signia Vitaliano pontifice Romano , patre Anastasio , ornata fuit .
378 43375 148 Ulteriusque sunt Scurcula , Merulum , Supinum , Patrica , Caecanum , et Castrum , ubi alius est nostrae Latinae regionis ( nunc Campaniae ) limes .
379 43523 315 Tertia restat nobis per quam ad alios nostrae Latinae regionis limites itur , Tiburtina via a Tibure dicta , quam civitatem , sextodecimo ab Urbe distantem , multo ante Romam originem a Graecis habuisse vult Strabo , et Vergilius eam a Tiburto conditam facit , cuius frater Catillus nomen monti dederit propinquo .
380 43838 121 Fuitque Tibur una ex quinque civitatibus quas facit Vergilius Aeneae arma fabricasse , ubi Tibur appellat ` superbum ' .
381 43959 21 Et Servius exponit :
382 43980 102 ` aut nobile aut quia aliquando Tiburtini a senatu responsum acceperunt quod essent `` superbi '' . '
383 44082 179 Ubi etiam Vergilius in septimo dicit ` sub Albunea ' , Servius exponit Albuneam altum esse fontem in Tiburtinis montibus ab aquae qualitatem quae in ipso fonte est , sic dictum .
384 44261 186 Et Plinius Tiburtinum lapidem non magis ab ipso vocabulo Romae trito , consternenda , ornanda , conservandaque Roma , iuvisse dicit constare quam eum ad omnia fortem idoneumque fuisse .
385 44447 58 Horatius autem agrum Tiburtinum vitem amare sic indicat :
386 44505 97 ` Nullam , Vare , sacra vite prius severis arborem circa mite solum Tiburis et moenia Catili . '
387 44602 171 Sunt Tiburi propinquae ingentes admirandaeque ruinae , cum aliorum paene infinitorum magnificentissimi operis aedificiorum tum villae quam Hadrianus imperator exstruxit .
388 44773 39 De qua sic scribit Aelius Spartianus :
389 44812 108 ` Tiburtinam villam mire aedificavit ita ut in ea et provinciarum et locorum celeberrima nomina poneret . '
390 44920 74 De Tibure cetera ex Strabone paulo post cum de Praeneste ageret dicemus .
391 44994 183 Ea civitas Simplicium pontificem Romanum genuit , quam Fredericus primus imperator Romanus Teutonicus , ab aliis Teutonicis aliquot annis prius spoliatam dirutamque , reaedificavit .
392 45177 151 Supra eam civitatem sunt montes ardui et late diffusi , in quibus fortissimi olim habitaverunt Aequicoli , de quibus Vergilius , in septimo Aeneidos :
393 45328 89 ` horrida praecipue cui gens assuetaque multo venatu nemorum duris Aequicola glaebis . '
394 45417 89 ` Armati terram exercent semperque recentes convectare libet praedas et vivere rapto . '
395 45506 90 Fuerunt vero ex primis Latinorum populis qui , Romana republica crescente , deleti sunt .
396 45596 24 Nam Livius libro nono :
397 45620 49 ` Populus Romanus bellum fieri Aequis iussit . '
398 45669 158 ` Ad XL oppida , intra LX dies , omnia oppugnando ceperunt , quorum pleraque diruta atque incensa sunt , nomenque Aequorum prope ad internicionem deletum . '
399 45827 145 Primum ipsis in montibus ad Anienis sinistram est oppidum , amoenis Ursinorum Talliacoccii comitum domibus ornatum , Vicus Varronis appellatum .
400 45972 43 Superius Portella et Cantalupum oppidula .
401 46015 194 Deinde arduo in monte Rivus Frigidus , quo superato , alii item celsiores superandi sunt montes , Apennini iugis quantumlibet altis comparandi , quorum in summitate putei ( ut fertur ) plures .
402 46209 183 Sed , quos viderimus , duo exstant tam alte excisi defossique ut deiectum bilibre saxum non prius referat casus sui sonitum quam duo Vergiliani versus debita sint pausa pronuntiati .
403 46392 228 Quae quidem , perforatis succisisque et excavatis in imo montibus ( sive a Marcio aedile sive a Claudio imperatore ) perducendis Romam a lacu Fucino aquis , ne conclusus aer cursum aquae moraretur , spiracula fuerunt adhibita .
404 46620 150 Suetonius namque Tranquillus Claudium principem dicit triginta milia servorum undecim annis emittendo lacu Fucino et aqua Romam perducenda tenuisse .
405 46770 115 Supra Rivum Frigidum recta est Arceolum , secus quod planities incipit ( ut in ea montium summitate ) gratissima .
406 46885 79 In qua vetustissimi fuerunt Carseoli , de quibus Livius libro decimo scribit :
407 46964 65 ` eodem anno Carseolos colonia in agrum Aequicolorum deducta . '
408 47029 147 Et libro XXVII dicit eam fuisse unam duodeviginti coloniarum , quae , Hannibale in Italia agente , milites et pecuniam senatui dare recusaverunt .
409 47176 85 Deinceps sunt Cellae , Sculcula , et Peretum , unde in Talliacoccium est descensus .
410 47261 186 Quod novi nominis oppidum , sed populo divitiisque refertum , nuper maximum amisit ornamentum , Iohannem cardinalem Tarentinum philosophiae litterarumque sacrarum doctrina clarissimum .
411 47447 211 Iamque ad Marsorum regionem est perventum , quam Hannibal ( sicut Livius vigesimo secundo scribit ) devastavit , et iterum vertens ab Urbe Roma ( sicut Livii vigesimo sexto habetur ) per eius agrum iter fecit .
412 47658 196 Eaque in regione interiit Valeria civitas , Bonifacii quarti pontificis Romani - quo hortante , Phocas imperator Pantheon Romae in omnium Christi martyrum basilicam permisit consecrari - patria .
413 47854 84 A qua civitate per Longobardorum tempora Marsorum nomen in Valeriam est conversum .
414 47938 75 Fuisse vero Marsos oppidum a quo nomen regio accepit Plinius sic asserit :
415 48013 97 ` Gellianus auctor est lacu Fucino haustum Marsorum oppidum conditum a Marsya , duce Lydorum . '
416 48110 83 Et ea in regione Albam et Marrubiam urbes fuisse claras ex sequentibus apparebit .
417 48193 22 Vergilius libro VII :
418 48215 47 ` Quin et Marrubia venit de gente sacerdos . '
419 48262 21 Et Servius exponit :
420 48283 314 ` Medeam , quando , relictis Colchis , Iasonem secuta est , ad Italiam pervenisse et populos quosdam circa Fucinum ingentem lacum habitantes , qui Marrubii appellabantur quasi circa mare habitantes propter paludis magnitudinem , docuisse remedia contra serpentes , quamquam alii Marrubios a rege dictos volunt . '
421 48597 96 ` Hique populi Medeam `` Angitiam '' nominaverunt eo quod serpentes suis carminibus angeret . '
422 48693 13 Et Plinius :
423 48706 120 ` Simile et in Italia Marsorum genus durat , quos a Circae filio ortos tradunt et inde inesse eis vim naturalem eam . '
424 48826 64 ` Et tamen omnibus hominibus contra serpentes inest venenum . '
425 48890 139 ` Ferunt ictas saliva ut ferventis aquae contactu fugere , quod si in fauces penetraverit etiam mori - idque maxime humani ieiuni oris . '
426 49029 372 Quam opinionem serpentum in ea regione frequentium et peritiae incantantionis Marsorum opinionem confirmat Iulius Capitolinus , ubi Vitam scribens Heliogabali imperatoris , dicit serpentes eum per Marsicae gentis incantationem collegisse , eosque subito ante lucem , ut solet populus ad ludos celebres com venire , effudisse , multosque afflictos morsu aut fuga allisos .
427 49401 91 Nec falsa aut fabulosa tenenda sunt ea , quae hic de serpentum incantatione sunt scripta .
428 49492 53 Propheta namque David , in Psalmo LVII , sic habet :
429 49545 171 ` Furor illis secundum similitudinem serpentis , sicut aspidis surdae obturantis aures suas , quae non exaudiet vocem incantantium , et venefici incantantis sapienter . '
430 49716 72 Et beatus Aurelius Augustinus in dicti Psalmi expositione sic scribit :
431 49788 81 ` Attende quid ibi dicatur ad similitudinem , quid moneatur ad prohibitionem . '
432 49869 113 ` Ita ergo et hic data est quaedam similitudo de Marso , qui incantat ut educat aspidem de tenebrosa caverna . '
433 49982 35 ` Utique in lucem vult educere . '
434 50017 217 ` Illa autem amando tenebras suas , quibus se involutam occultat , dicitur quod cum exire noluerit , recusans tamen audire illas voces quibus se cogi sentit , allidit unam aurem terrae et de cauda obturat alteram . '
435 50234 75 Atque ita voces illas quantum potest evitans , non exit ad incantantem . '
436 50309 174 Livius , bellum scribens Italicum libro LXXII ( quod , quia a Marsis inchoavit , dictum est Marsicum) , inter populos qui Romanis rebellarunt enumerat Marrucinos et Marsos .
437 50483 97 Et libro LXXVI dicit Marsos a L. Cinna et Caecilio Pio legatis superatos pacem petisse a Sulla .
438 50580 163 Bellumque hoc id felicitatis Romae urbi attulit , quod M. Cicero in eo militans abominatus est Romanorum civium crudelitates et ad litterarum studia se contulit :
439 50743 79 unde factum est ut Roma ingenium haberet quod sua magnitudine illi par esset .
440 50822 312 Abest a Talliacoccio Fucinus Marsorum lacus decimo miliaribus , et edito in colle Apenninum versus est Alba Marsorum , Romana colonia , sicut Livium diximus libro X scripsisse , qui et libro XXVII eam fuisse dicit unam ex duodeviginti coloniis quae , Hannibalis temporum difficultate , militiam detractaverunt .
441 51134 259 Eamque Strabo urbem ( ut appellat ) solam in Latina regione pro mediterranea scripsit , quam dicit excelso in monte sitam lacui Fucino imminere pelagi similitudinem magnitudine habenti , ex eoque lacu ductos fuisse Fontes Aquae Martiae , qua potaretur Roma .
442 51393 171 ( Nosque in Roma instaurata ostendimus Martium in sua aedilitate introduxisse aquam eius nomine appellatam , quae quidem aqua supra omnes alias introductas probabatur . )
443 51564 98 Et Plinius dicit Iuvencum amnem supernatare Fucinum , qui Iuvencus Romam a Marcio sit perductus .
444 51662 131 Additque alibi Plinius in lacu Fucino piscem esse qui octenis natet pennis , cum ceteri omnes ubique quaternis tantummodo natent .
445 51793 148 Alba vero dicit Strabo , quia esset natura loci et munimento arcis valida , saepe Romanos praesidii loco servandis in custodia noxiis usos fuisse .
446 51941 293 Et nos in Livio invenimus libro LXI Q. Fabium Maximum consulem , Pauli nepotem , adversus Allobrogas et Bituitum Arvernorum regem feliciter pugnasse , ex Bituitique exercitu occisa CXX milia , ipsumque , cum ad satisfaciendum senatui Romam profectus esset , Albam custodiendum fuisse missum .
447 52234 254 Circumstant lacum Sancti Potiti , Sancti Ionae castella , Paternumque , Transacum , Gaianum , Avecianum , et Mallianum oppida , et Celanum quod comitatus titulo possidet Leonellus Acclociamurus bonarum artium litteris praesertim historiae deditissimus .
448 52488 172 Suntque item ad Fucini et Celani oram Piscina , Veneris oppidum , Viticula , Castrum Vetus , Gorgianum , ad quae oppida est nostrae hac in parte Latinorum regionis limes .
449 52660 105 Omissa vero sunt a nobis superius nulli praedictarum trium viarum propinqua aliquot castella et oppida :
450 52765 321 una tamen eademque in montium regione , Praeneste Tiburque inter et Vicum Varronis ac Zinazanum sita , Rocha Cavarum Capranica , quae praestantissimam Romae dedit familiam Capranicensem , in qua Paulus archiepiscopus , gravissimo Martini quinti pontificis Romani testimonio , maximae in suo saeculo prudentiae vir fuit .
451 53086 275 Et Dominicus cardinalis Sanctae Crucis , frater eius , multa civilis pontificiique iuris et studiorum humanitatis doctrina magnaque prudentia nunc claret , cum tamen Angelus Asculanus episcopus frater et Nicolaus protonotarius nepos eisdem doctrinis virtutibusque ornentur .
452 53361 23 Deinceps sunt oppida :
453 53384 80 Guadagnolum , Folium , Casa Corbola , Sanctus Gregorius , Rocha Liricis dicta .
454 53464 32 Sunt etiam his proxima oppida :
455 53496 271 Caecilianum , Sambuca , Sarracinescum , Rocha Mutiorum , Giranum , Ceretum , Anticulum , Rivate , Afile , Civitella et Olibanum , clarissimae ac prudentissimae mulieris Suevae Albae Marsorum comitissae , ac Prosperi cardinalis Columnae et fratrum genetricis , deliciae .
456 53767 125 Post Olibanum sunt Piscianum et Sanctus Vitus oppidum , fonte uno Liris ( sive Gauriani ) , quem propinquum habet , clarum .
457 53892 154 Estque superius celsis in montibus Sublacum ( veluti Plinius appellat , Sublaquaeum ) , nobile oppidum , lacui eiusdem et tamen prisci nominis imminens .
458 54046 170 Redditque utrumque fama celebratum beati Benedicti non magis diutina conversatio ibi habita quam eius toto orbe notissimum ibi aedificatum magnifici operis monasterium .
459 54216 268 Cernitur vero in dextra Anienis ripa , ab ipso Sublaci lacu ad vicum usque Varronis , incisus saxeo in monte ductus aquarum , quae formis partim eo incisis modo , partim altum defossis , partim sublimi fornice muroque excitatis Romam quadragesimo miliario veniebant .
460 54484 67 Sed in hac eadem Latinorum regione ad praedictorum declarationem :
461 54551 72 Romanis in conspectu esse dicit Strabo Tibur et Praeneste et Tusculum .
462 54623 184 Et Tibur quidem , qua est Heracleum , habere cataractem , quem facit Anio decidens ex loco altissimo in profundam vallem et per lucos iuxta ipsam urbem ubi incipiat esse navigabilis .
463 54807 139 Inde digredi ad metalla lapidis Tiburtini et eius qui est in Gabiis , qui etiam dicitur rubeus , unde plurima opera Romae fabricata sunt .
464 54946 44 De Praeneste dicit Vergilius , in septimo :
465 54990 56 ` Nec Praenestinae fundator defuit urbis , Caeculus . '
466 55046 74 Et Plinius dicit Praeneste dici quia arbor prinus multa sit in eo monte .
467 55120 115 Eam vero civitatem dicit Strabo habuisse insigne templum Fortunae a Sulla aedificatum , a quo petebatur oraculum .
468 55235 127 Additque Plinius simulacrum id Fortunae adeo fideliter fuisse inauratum ut crassissimae inaurationes dicerentur Praenestinae .
469 55362 153 Et alio loco de pavimentis tractans , dicit lithostrota acceptavere iam sub Sulla , parvulis certe crustis , quod in Fortunae delubro Praeneste coepit .
470 55515 189 Et ambas urbes Tibur et Praeneste Strabo dicit in eadem montana regione constitutas esse sed distare invicem stadia centum , et Praeneste distare ab urbe Roma etiam duplo sed Tibur minus .
471 55704 89 Dicique a quibusdam Graecas esse ambas , atque Praenestinam Polystephanum vocari prius .
472 55793 127 Qua in parte Strabonem crediderim divinasse , cum possit Praeneste nunc Polystephanum dici qua civitas est Stephani Columnae .
473 55920 270 Additque Strabo , quamquam utraque munito sit loco , positum tamen munitiore Praenestum , quod urbis summitas montem habet excelsum et retro quidem a continenti montana regione dorsum elatum , quem non dubito esse montem in quo est munitissima arx Rocha Cavarum dicta .
474 56190 206 Dicit quoque idem praeter situs Praenesti munitionem occultas fossas undique foratas usque in campos esse , alias aquationis gratia , alias ob latentes invasiones , in quarum una obsessus Marius interiit .
475 56396 31 Livius libro LXXXVII scribit :
476 56427 98 ` Sulla C. Marium , exercitu eius fuso deletoque ad Sacriportum , in oppido Praeneste obsedit . '
477 56525 20 Et libro LXXXVIII :
478 56545 41 ` Praenestinos inermes occidi iussit . '
479 56586 75 Quam crudelitatis maximae historiam Lucanus in II perstringit his verbis :
480 56661 51 ` Iam quot apud Sacri cecidere cadavera Portum . '
481 56712 11 Et infra :
482 56723 111 ` Vidit Fortuna colonos Praenestina suos cunctos simul ense recepto unius populum pereuntem tempore mortis . '
483 56834 23 Et item Livius infra :
484 56857 218 ` C. Marius Praeneste obsessus a Lucretio Ofella Sullanarum partium , cum per cuniculum caperet fugam et sentiret se evadere non posse , cum Thelesio fugae suae comite , utrimque gladio concurrerunt et occisi sunt . '
485 57075 87 Usi autem sunt libenter Romani principes eo secessu ad animi curarumque relaxationem .
486 57162 69 Sed Aurelius Antoninus imperator optimus ibi parum fortunatus fuit :
487 57231 159 nam scribit Iulius Capitolinus eum in secessu Praenestino agentem filium , nomine Verum Caesarem , septennem amisisse , quem non plus diebus quinque luxerit .
488 57390 44 Et Plinius de metallis tractans sic habet :
489 57434 230 anno Urbis CCCCCCLXXI , ` quod ex Capitolinae aedis incendio ceterisque omnibus delubris Gaius , Marii filius , Praeneste detulerat , tredecim milia pondo auri , sub eo titulo in triumpho transtulit ( Sulla ) et argenti sex . ' .
490 57664 122 ` Item ex reliqua omni victoria pridie transtulerat auri pondo quindecim milia , argenti pondo centum quindecim milia . '
491 57786 242 Prosequitur vero Livius libro XXIII Praenestinos milites miris laudibus quod , cum apud Cannas infelicissime pugnatum esse audissent , apud Casilinum divertentes in eo oppido obsidionem omnium memorabilium durissimam fortissime pertulerunt .
492 58028 87 Unde senatus consulto duplex stipendium et quinquennii vacationem militiae habuerunt .
493 58115 91 Addit vero unum Strabo usu per aetatem nostram et saepius anteactis temporibus compertum :
494 58206 132 munitionem scilicet , quae aliis civitatibus conducere consueverit , Praenestinis saepe calamitati fuisse ob Romanorum seditiones .
495 58338 134 Defugere enim illuc eos qui tumultu sint usi , hisque expugnatis fieri ut etiam Praenestini urbem deserant , causa in eos translata .
496 58472 29 Quod enim supra est dictum :
497 58501 109 hac de qua Strabo dicit ratione factum videtur ut Sarrae Columnensis temporibus Praeneste fuerit desolatum .
498 58610 133 Et Ponceletti ac Nicolai Fortebratii aliorumque Urbi infestorum receptione factum vidimus ut urbs obsessa captaque solo aequaretur .
499 58743 50 Fluvium eius regionis Verrestim Strabo appellat .
500 58793 102 Et addit in ea montana regione ipsarum urbium aliud dorsum esse , quod inter tibias linquit Algidum .
501 58895 63 Et illud quidem dorsum esse excelsum usque ad montem Albanum .
502 58958 61 In quo dorso sit Tusculum sita urbs , non inepte fabricata .
503 59019 180 Romanae vero nascenti rei publicae haec urbs hinc infesta fuit , quod Mamilius Tusculanus gener Tarquinio exsuli socero auxilium attulit , unde pugna ad Regillum originem habuit .
504 59199 109 Romanus autem populus Tusculis post rebelliones cum Latinis factas pepercit , sicut Livius in VIII scribit :
505 59308 114 ` Tusculanis servata civitas quam habebant , crimenque rebellionis a publica fraude in paucos auctores versum . '
506 59422 86 Et Plinius inter insignia fortunae variantis exempla ponit Lucium Furium Tusculanum :
507 59508 197 ` Is Tusculanorum Romanis rebellantium consul eodem quoque honore transfuga exornatus est a populo Romano , qui solus eodem anno quo fuerat hostis Romae triumphavit ex his quorum consul fuerat . '
508 59705 72 Livius libro XXVI accessum Hannibalis ad urbem Romam describens dicit :
509 59777 76 ` per Anagninum agrum venit in Lavicanum , inde Algido Tusculanum petit . '
510 59853 71 ` Nec receptus moenibus infra Tusculum dextrorsum Gabios descendit . '
511 59924 33 Addit vero superioribus Strabo :
512 59957 103 Tusculum ornari insitionibus circum atque aedificiis - et ad eam maxime partem quae est versus Romam .
513 60060 260 Tusculi namque collem dicit esse fecundum aquisque abundantem , et paulatim multis in locis in altum attolli , habereque regiam magnificentissimi apparatus , et continua esse loca , quae ad Albanum vergunt montem , eandem cum virtutem tum apparatum habentia .
514 60320 88 Deinceps campos esse , quorum alii ad Romam attingunt eiusque suburbia , alii ad mare .
515 60408 151 Haec sumpsimus paene ad litteram ex Strabone de hac regione Columnensi familiae ante quadringentos annos ( sicut nunc est ) maiori ex parte subiecta .
516 60559 61 Et quidem apud Praeneste montes peritissime sunt descripti .
517 60620 161 Sed minora non ponit Strabo loca , qui Horatii Flacci poetae villam omisit illis in montibus sitam , loco quem Sancti Iohannis in Campo Horatii nunc appellant .
518 60781 106 Alia etiam a Strabone omittuntur , quae , si eo tempore non erant , scimus ante quingentos annos fuisse .
519 60887 363 Cavas enim a situ dictas cavae fossae , in qua sunt Odoardi Columnae nunc oppidum ; temporibus Paschalis secundi Romani pontificis , sicut Pandulphus Hostiarius scriptor tradit , Petrus Columna possidebat hereditario jure sibi a patre relictum , sicut etiam tunc Praeneste , Pillum et Pullanum , nunc dicta Pillium et Pallianum , alii ex ea familia possidebant .
520 61250 261 Quae autem de Tusculanae olim urbis collibus dicit , vera esse ostendunt etiam nunc monasterium Sanctae Mariae de Gripta Ferrata in villa Ciceronis Tusculana aedificatum et Marinum ac superiori edito in colle Rocha Papae , Prosperi Columnae cardinalis oppida .
521 61511 124 Circa quae duobus aut tribus a Tusculo miliaribus distantia agri fertilitatem et aquarum abundantiam videmus esse maximam .
522 61635 271 Regiae autem magnificentissimi ( ut Strabo dicit ) apparatus fundamenta esse non dubitamus , quae proximis pariter Griptae Ferratae et Marino locis fornices e manu factos cavernasque habere videmus oppidi unius populum in habitationem , et quidem commodam , admissuras .
523 61906 178 Est etiam Tusculo propinquum olim Lucullanum , Lucii Luculli villa , cui nunc dicitur Frascatum , ubi aquam Virginem , quae nunc unica Romam perducitur , inventam esse constat .
524 62084 274 Tusculanique , duce Rainone eorum tyranno , Frederici imperatoris Barbarossae appellati copiis coniuncti , populum Romanum clade maxima affecerunt , quae Cannensi cladi prope similis numero caesorum fuisse dicitur , adeo ut Roma postmodum caput numquam attollere potuerit .
525 62358 149 Unde factum est ut anno inde septimo Romanus populus ipsam urbem tanta animorum ferocia demolitus sit ut vix fundamentorum vestigia nunc appareant .
526 62507 160 Ea vero vetus et praeclara olim urbs , nunc solo titulo civitas , gentem Porciam inde oriundam et ( quod est consequens ) illustrissimos Catones habuit cives .
527 62667 203 Quae diu post pontificibus Romanis tribus , sexto Benedicto , qui primum Henricum regem Teutonicum coronavit , decimoque nono Iohanne illius germano , et septimo Benedicto utriusque nepote ornata fuit .
528 62870 320 Nec aliam habet aliquam pristinae felicitatis et gloriae partem praeterquam quod eam titulo episcopatus gubernat vir summus , Graece Latineque eruditissimus et summa praeditus cum bonitate tum etiam humanitate , Bessarion Graecorum cardinalis Nicenus , Bononiae nunc et exarchatus Ravennatis Apostolicae Sedis legatus .
529 63190 214 De campis , quos Strabo dicit aut ad Urbem aut ad mare pertinere , nimis verum esse videmus quod suburbiis tunc et villis habitatos nunc solis rectos ruinis et silvis proprie magis campos appellari posse constat .
530 63404 156 Cum autem Albam Strabo a principio nominaverit , proximam illi Ariciam omisit , quam nunc solo aequatam , tunc urbem in via Appia fuisse supra ostendimus .
531 63560 116 Est Albae Marinoque proximus Albanus lacus , emissorio cuius mirabili opere facto ( licet tenues ) effluant aquae .
532 63676 123 Origo nunc habetur amnis , qui apud locum caedis apostoli Pauli labens paludem `` Ad Aquas Salvias '' appellatam efficit .
533 63799 140 Estque is lacus , de quo vates Etruscus ( sicut Livius refert ) praedixit futurum ut , si emitteretur inde aqua , Romani Veiis potirentur .
534 63939 195 Distat ab Albano Ariciaque pariter passus circiter quatuor mille lacus , quem Suetonius Tranquillus Nemorensem appellat , ad quem dicit C. Caesarem villam inchoasse quam reliquerit imperfectam .
535 64134 126 Cuius quidem lacus aqua , mirabilis operis emissorio educta , Numicum amnem efficit , quem apud Ardeam in mare labi diximus .
536 64260 53 Ad eumque lacum est situm oppidum Nemus appellatum .
537 64313 196 Servius grammaticus in septimo Vergilii versus hos exponens , ` audiit et Triviae longe lacus ' , dicit Nemus appellari lucum haud longe ab Aricia , in quo lacus est ubi speculum Dianae dicitur .
538 64509 129 Et Nemorensi item oppidum proxime adiacet Cynthianum , quod a Cynthia , quae et Trivia , nomen ( licet nunc corruptum ) habuit .
539 64638 175 Hunc vero lacum Dianae speculum a maioribus appellatum , Romana re florente , eo fuisse dignum nomine nullus mirabitur , qui praesentis temporis amoenitatem eius inspexerit .
540 64813 88 Vallis enim concavae in circuitu bis mille passus complexo hic lacus dimidium obtinet .
541 64901 138 Pars reliqua , ubi C. Caesarem aedes diximus inchoasse , tunc ( ut videtur ) nemorosa fuit , a qua oppidum exstans Nemus appellatum est .
542 65039 125 Eaque nunc arboribus frugiferis adeo pulchre est consita ut nulli in Italia quantumvis cultissimo consitionibus loco cedat .
543 65164 90 Quantum autem lacus ipse maioribus fuerit gratus magnum hoc tempore apparuit argumentum .
544 65254 337 Prosper enim Columna , cardinalis patriciusque Romanus , cum Nemorense illud Cynthianumque castellum paterna possideat hereditate , piscatores aliquando audivit Nemorenses dicere naves suo in lacu binas esse submersas , quae nec adeo putres sint ut laceratae funiculos de industria alligatos nec retia casu implicata tractae sequantur .
545 65591 68 Nec integrae suis ipsorum omnium incolarum viribus queant extrahi .
546 65659 391 Quare vir ipse , bonarum artium studiis et in primis historiae deditissimus nec minus vetustatis indagator curiosissimus , quid magnae naves parvo et altissimis undique circumdato montibus in lacu sibi voluerint noscere animum adiecit , nosterque Leo Baptista Albertus , geometra nostro tempore egregius , qui de re aedificatoria elegantissimos composuit libros , ad id operis est vocatus .
547 66050 261 Hic vasa vinaria multos colligata in ordines ea ratione in lacu disposuit ut in ipsis , tamquam pontibus , hincinde starent machinae , quibus per harpagones ferreos grossioribus appensos rudentibus captam mordicus navem lignarii artis eius periti attraherent .
548 66311 273 Et a Genua urbe maritima mercede conducti aderant , piscibus quam hominibus similiores , nonnulli , quorum partes fuerunt in lacus profundiora natando descendere et quanta esset navis quamque integra sentire et demissos funibus harpagones in morsum capturamque applicare .
549 66584 135 Tandem capta ligataque ad proram navis , cum integra non sequeretur , fracta est , et eius particula trahentes harpagones est secuta .
550 66719 71 Quam spectaculo fuit omnibus Romanae curiae nobilioris ingenii viris .
551 66790 49 Eam vero hac ratione fabricatam fuisse apparet .
552 66839 107 Navis tota lariceis asseribus trium digitorum crassitudine compacta , bitumine extrinsecus delibuta fuit .
553 66946 200 Quod bitumen ( ut etiam nunc apparet ) croceum purpureumve contexuit continuitque velamen , et plumbeis desuper chartis superficies tota ab aquis imbribusque navem bitumenque defensura obtecta est . 
554 67146 147 Quas quidem chartas claviculi , non ( ut nunc assolet ) ferrei sed aenei , frequentes infixi ita compresserant ut omnis humor perpetuo arceretur .
555 67293 112 Interior vero navis pars non ab imbribus magis et humore quam ab igne et ferro certissimam habuit defensionem .
556 67405 201 Nam cum argilla et creta quicquid ligneae soliditatis navem intus compegerat ad digiti unius crassitudinem tectum delibutumque esset , ferrum vehementi igne concoctum liquefactumque super infuderunt .
557 67606 165 Quo ad digiti unius et alicubi duorum crassitudinem sensim dilatato , tantundem magnitudinis ferrea ( ut ita dixerim ) habuit navis quantum laricea prius habuerat .
558 67771 134 et ferro insuper alia argillae ac cretae bitumatio ( vel , ut olim in aedificiis appellabatur , ` complastratio ' ) superinfusa est .
559 67905 281 Observatumque fuisse videmus ut , concocto liquefactoque ferro priusquam refrixisset , argilla cretaque et ipsa eodem decoquenda calore superinducerentur quo et substrata et superius deducta argilla unum sicut etiam nunc sunt commixtum ex latericio et ferro bitumen efficerentur .
560 68186 259 Dumque huic expiscandae navi omnis undique infudat multitudo , fistulae in fundo lacus inventae sunt plumbeae bicubitales longitudine , firmissima crassitudine , quas mutuo morsu ac compagine combasiantes in quantumvis maximam longitudinem producere licuit .
561 68445 131 Earum vero singulis elegantes insculptae sunt litterae , auctorem ut coniicimus navis suum Tiberium Caesarem Augustum indicantes .
562 68576 303 Censuitque Leo Baptista fontis copiosissimi lucidissimique ad Nemorense oppidum scatentis aquas nunc molas convolventes multo ipsarum fistularum ordine ad medium usque lacum fuisse perductas , quae aedibus inservirent amplissimis lautissimisque , quas navibus praedictis superimpositas fuisse tenemus .
563 68879 190 Pulchrum autem et paene mirum est videre clavos maiores aeneos , quibus cubitalibus navis constructa erat , ita integros , ita politos ut nuper a fabri ferrarii incudibus exisse videantur .
564 69069 157 Quo inductus exemplo tu , Pater Beatissime Nicolae , impositam basilicarum urbis Romae tectis plumbeorum imbricum defensionem claviculis aeneis communisti .
565 69226 215 Lucanus in tertio viam , sicut supra diximus , describens , qua C. Caesar primum post belli civilis initia Romam venit , infrascriptos ponit versus , qui ad Albani quoque mentis descriptionem satisfacere poterunt .
566 69441 180 Constabitque Caesarem a Terracina supra Ariciam ad Cinthianum , inde ad montem Albanum , ubi nunc Castrum est Gandulfum , pervenisse , quo de excelso monte Romam primum inspexit :
567 69621 237 ` iamque praecipites superaverat Anxuris arces , et qua Pontinam via dividit uda paludem , qua sublime nemus , Scythicae qua regna Dianae , quaque iter est Latiis ad summam fascibus Albam ; excelsa de rupe procul iam conspicit urbem . '
568 69858 11 Et dixit :
569 69869 62 ` tene , deum sedes , non ullo Marte coacti deseruere viri? '
570 69931 30 ` Pro qua pugnabitur urbe ? '
571 69961 163 Ultima nunc reliqua est nobis in hac Latinorum regione pars urbi Romae Tibur Anienemque versus propinqua , ostiis Tiberinis , unde incepimus , e regione adversa .
572 70124 49 Et ut eo unde nuper digressi fuimus revertamur :
573 70173 232 Praenestini montis radicibus Algido proximum est Laurentii Columnae oppidum , nunc Gallicanum , qui , ut diximus , olim Gabii fuerunt vetustissimi , quos Livius in primo dicit fraude Sexti Tarquinii filii captos a Tarquinio patre .
574 70405 22 Et Vergilius in VII :
575 70427 56 ` quique arva Gabinae Iunonis ' , ubi Servius exponit :
576 70483 59 ` Gabios diu in agris moratos tandem Gabios condidisse . '
577 70542 56 ` Quam ob rem Vergilius dixit `` arva '' non moenia . '
578 70598 102 Alibi tamen Servius super verbo ` Nomentum et Gabios ' dicit ab Albanis regibus eas conditas fuisse .
579 70700 99 Et paucis passuum milibus inde abest Anio fluvius , quem Vergilius dicit ` frigidumque Anienem ' .
580 70799 55 Habetque originem a Sublaco , de quo scribit Plinius :
581 70854 120 ` Anio , in monte Trebanorum ortus , lacus tres amoenitate nobiles , qui nomen dedere Sublaqueo , defert in Tiberim . '
582 70974 151 Livius scribit Camillum apud Anienem Gallos , Roma redempta , exeuntes trucidasse , ubi Manlius , torque detracto a Gallo , Torquatus est appellatus .
583 71125 143 Is in via Tiburtina ponte iungitur marmoreo , maximis tamen quae habere solitus fuit ornamentis paene spoliato , quem nunc Mamolum appellant .
584 71268 184 Hunc vero pontem Mamaeam , Alexandri Syri imperatoris Romani certe optimi genetricem , Christianam mulierem , aedificasse in Gelasii secundi pontificis Romani rebus gestis invenimus .
585 71452 255 Sed quis proxime illi subiectum Numentanae viae pontem construxerit nobis incertum est , qui certiores sumus omnes tres Anieni superimpositos pontes a Romanis fuisse destructos quando , Urbe a Belisario instaurata , Totilae adventum pavidi exspectabant .
586 71707 105 Secundusque est viae Numentanae pons , et ipse licet integer , ornamentis quae maxima habuit spoliatus .
587 71812 163 Demum tertius in via Salaria exstat a Narsete eunucho duce praestantissimo , Ostrogothorum oppressore ( sicut incisus illi marmore titulus indicat ) aedificatus .
588 71975 147 Ad proximaque Anienis ostia quibus in Tiberim fertur , sed ultra ipsum Anienem , in Umbria regione fuisse coniicimus Fidenas urbem vetustissimam .
589 72122 56 De qua Suetonius Tranquillus in Vita Tiberii Caesaris :
590 72178 61 ` Fidenis casu theatri viginti hominum milia interierunt . '
591 72239 79 Cui cladi similem Gaius saevissimus imperator sui imperii temporibus optavit .
592 72318 22 Plinius etiam dicit :
593 72340 161 ` in Fidenati agro iuxta Urbem ciconiae nec pullos nec nidum faciunt ' , et alibi Romanos accepisse lapides ad structuram ex Fidenati agro circa Urbem optimos .
594 72501 86 Et supra diximus Tiberim dividere agrum Veientem a Fidenate , mox Latium a Vaticano .
595 72587 25 De hac Vergilius in VI :
596 72612 20 ` urbem Fidenam ' .
597 72632 29 Et Livius libro IV scribit :
598 72661 107 Legatis Romanorum a Fidenatibus occisis , quia ob rem publicam occisi erant , statuae in rostris positae .
599 72768 174 Et post Fidenas in potestatem redactas eoque colonos missos , quibus occisis , Fidenates cum defecissent , a M. Aemilio dictatore victi et Fidenae captae ac desolatae sunt .
600 72942 155 Facta est alicubi superioribus in locis mentio accessus Hannibalis a Capua , tunc a Romanis obsessa et triplici vallo circumdata , ad urbis Romae moenia .
601 73097 50 Quare libet ordine viam repetere qua is venerit .
602 73147 177 Livius libro XXVI primum dicit Q. Fulvium Flaccum cos. iturum Romam Hannibalem secutum via Appia et Setiam Lanuviumque praemisisse qui commeatus in via pararent exercitui suo .
603 73324 71 ( Setiaque et Lanuvium notissimae sunt et supra a nobis descriptae . )
604 73395 263 Hannibalem vero dicit praeter Cales in agrum Sidicinum per Suessullam Allifanumque et Casinatem , Interamnam , ac Fregellas ad Lirim venisse , quae loca partim in veteri Campania ( nunc Terra Laboris dicta ) , partim in Samnitibus , a nobis infra sunt indicata .
605 73658 80 Hannibal postea , Liri transmisso , agrum praesentis Latinae regionis attigit .
606 73738 107 Primo , Fregellanum , qui locus , licet fuerit in Samnitibus , tamen habuit agrum suum in regione Latina .
607 73845 30 Et nunc dicitur Pons Corvus .
608 73875 25 De quo Livius in sexto :
609 73900 76 ` Hannibal infestius perpopulato Fregellano agro propter incisos pontes . '
610 73976 15 Et in octavo :
611 73991 79 ` P. Plautio Proculo P. Cornelio Scapula coss. , Fregellas colonia deducta . '
612 74070 11 Et infra :
613 74081 119 ` C. Poetilius dictator cum audisset arcem Fregellanam ab Samnitibus captam , omisso Boviano , ad Fregellas pergit . '
614 74200 119 ` Unde nocturna Samnitum fuga sine certamine receptis Fregellis praesidioque valido imposito , in Campaniam rediit . '
615 74319 163 Ornataque fuit Fregellana colonia M. Sextilio , quem Livius dicit respondisse pro duodeviginti coloniis quae milites prius denegatos et tributa dare promiserunt .
616 74482 43 Sequiturque Livius in Hannibalis itinere .
617 74525 114 Post Frusinatem , Ferentinatem , et Anagninum , quae loca nunc , parva nominis mutatione facta , sunt notissima .
618 74639 122 Ex Anagnino autem in Labicanum venit , quem locum , maxima nominis mutatione facta , diximus Valmontonem nunc appellari .
619 74761 180 Dicit enim Livius peritissime Hannibalem , qui esset in Labicano agro , movisse Algido , quia oppidum illud ( sicut nunc est ) tunc etiam Algido proximum ac prope contiguum erat .
620 74941 86 Et pervenisse Tusculum ea scilicet via qua nunc a Valmontono Marinum silvis petitur .
621 75027 37 Et quia sequitur Livius Hannibalem :
622 75064 183 ` cum non esset Tusculi moenibus receptus , dextrorsum descendisse Gabios ' , certissimum nobis facit , quod superiore diximus loco , Gabios fuisse quod nunc est oppidum Gallicanum .
623 75247 70 Quae autem fuerit Pupinia , quam post Gabios accesserit , ignoramus :
624 75317 115 quod plurimas ea regio habet oppidorum villarumque ruinas a nemine habitatas , prisca quarum nomina nullus novit .
625 75432 180 Sed iam , magno circuitu ab ostiis Tiberinis secundum Maris Inferi litus ad Lirim ( sive Gaurianum ) et inde per Marsos et mediterranea ad Anienem facto , ad Tiberim est reditum .
626 75612 112 Quo in circuitu omnis regio olim Latina ( sive , ut nunc dicitur Latium , Campania et Maritima ) est conclusa .
stklos>